Eimreiðin - 01.09.1897, Blaðsíða 47

207
I
En svo kynntist hann presti nokkurum, sem meðal annars ljeði
honum hina ísl. málfræði Rasks (Veiledning osfrv. 1811). Það lítur svo
út, sem lestur þeirrar bókar hafi komið honum inn á þá braut, sem hann
þræddi siðan. Hann fann í henni orð og orðmyndir alveg eða næstum
því eins og hann þekkti í sínu eigin máli. Og svo tók hann sig til
og ritaði lýsingu á máli því, er talað var í hans sveit. Petta var 1841 ;
hann hatði þá átta um tvítugt.
Vísindafjelagið í Prándheimi fal honurn nú það vandaverk á hendi,
að stunda helztu mállýzkur Noregs og lýsa þeim og safna orðaforða
þeirra. I 6 ár samfleytt ferðaðist Ivar nú um endilangan Nöreg og
safnaði og safnaði af elju og kappi. Og árangurinn var tvö rit, sem
heita mega undirstaða nýnorrænnar þjóðernistilfinningar og þjóðmenntun-
ar: nýnorska málfrœðin og (ný)norska orðabókin með dönskum þýðingum;
þau komu út 1848 og 1850 (2. útg. af orðabókinni 1873). Mállýzkur
i Noregi eru óteljandi, um 200 segja þeir er best vita deili á. Bæði
orðmyndirnar, rótarstafirnir og endingarnar, eru á margan veg rnismun-
andi, og þó allar runnar af fornmálinu (fornnorskunni, eða forníslenzkunni,
sem er að flestu sama). Pað er ekki vegur til hjer að lýsa þessu máli
nánar. En Ivar sem rannsakaði allt út í hörgul og þekkti allt þetta
hverjum manni betur, fann, að þrátt fyrir þennan mismun, var þó mál-
ið allt eitt og hið sama i raun og veru. Hann fann og brátt, að það voru
mállýzkurnar, sem i raun rjettri vóru og áttu að kallast móðurmál landa
sinna, en ekki danskan, sem meira eða minna var töluð í borgunum og
svo að segja eingöngu notuð i bókum og blöðum. Svo varð hann þá
höfundur þeirrar baráttu, sem stendur enn þann dag í dag milli norsk-
unnar og dönskunnar, þótt hann hafi sjálfur tekið litinn þátt i öllum
þeim geysingi, sem átt hefur sjer stað.
Eað var rnark og mið ívars að búa til almennt bókmál, sem
tæki það bezta og helzta úr beztu og fornlegustu mállýzkunum; hann
ritaði greinar um þetta, og samdi sjálfur ýmislegt (t. d. leikrit og kvæði)
á þessu máli sinu, og segja þeir, sem hafa vdt á, að öll hans rit sjeu
samin af mestu málsnild, og engum hafi tekizt betur en honurn að sýna
lipurð, hreinleik og göfgi þessa nýja máls. Þvi að nýtt mál var þetta
að mörgu leyti. Pað varð uppi fótur og fit á Norðmönnum. Það var
eins og þeim opnaðist nýr heimur, og þó var þetta þeirra eiginn heim-
ur; þeim var eins og sýnt inn i þeirra eigið brjóst. Flestir fögnuðu, og
sögufræðingurinn mikli P. A. Munck t. d. fór miklum lofsorðum um
starf Ivars. Hinsvegar urðu margir til andmæla, og var það látið i
veðri vaka, að þetta bænda mál væri ekki nógu fint eða nógu hæfilegt
til lestrar, það væri ruddamál, sem enginn skildi og þar fram eptir göt-
unum. Aptur aðrir, og það er meira urn vert, fundu máli Ivars það
til foráttu að það væri samsteypa, sem i raun og veru enginn talaði í
landinu; i einu hjeraðinu væri talað svo, i hinu á þennan hátt og í
báðum í einstöku atriðum öðruvísi en á Ivarsmáli. I þessu er nokkuð
hæft, en annmarkarnir eru varla svo miklir, sem látið er. Enn var það
sagt, að rjettritunin væri of fomleg, svö að orðin yrðu því torkennilegri.
Prátt fyrir allar þessar mótbárur og þrátt fyrir það,_ að það eru að eins
einstöku menn, helzt skáld (t. d. Krislófer Janson, Asmundur Ólafsson frá
Vinjum, Arni Garborg ofl.) sem hafa notað nýnorsku að bókmáli, eru