Eimreiðin - 01.05.1915, Blaðsíða 67

i43
Ritsj á.
JÓN TRAUSTI: GÓÐIR STOFNAR. Sögur frá fyrri öldum.
I. Anna frá Stóruborg. Rvík 1914 (Sig. Kr.).
6að er nú svo komið, að maður hlakkar altaf til að sjá nvja
sögu eftir Jón Trausta, því maður veit, að »eitthvað gott þar ættland
mitt á á hveiju blaði«. Og það hefir heldur ekki brugðist hér. Hann
er nú bytjaður á nýjum sagnabálki, sem þó ekki er ætlast til, að
verði samfeldur eða samstæður, heldur eiga sögumar í honum að
eiga í því einu sammerkt, að efnið i þeim er gripið úr sögu íslands
á fyrri öldum, og þar reynt að draga upp lifandi myndir af einkenni-
legum og merkilegum mönnum, sem annaðhvort að skapfestu, gjörfi-
leik eða öðrum kostum og hæfileikum gætu orðið nútíðarkynslóð vorri
til fyrirmyndar, skýrt fyrir mönnum ýmsar óljósar gátur mannlífsins
og glætt og alið upp kjark og þrek í æskulýð vorum, jafnframt því
að auka þekkingu hans og ást á sögu landsins. Er þetta bæði þarft
og fagurt hlutverk, þótt hins væri ekki síður þörf, að draga upp bæði
skuggamyndir og fyrirmyndir úr nútíðarlífi manna, sem svo fáir verða
til að gagnrýna, svo að þar fær margt það illgresi að þrífast og dafna
áreitnislaust, sem upprætast ætti og verða í eld kastað.
Aðalefnið í þessari sögu um Önnu frá Stóruborg er, að sýna fram
á það herfilega ranglæti gagnvart kvennþjóðinni, sem ríkti hér á landi
fyr á öldum, eða nánar til tekið á 16. öld, þegar sagan fer fram, fyr-
ir og eftir siðaskiftin. Pá mátti engin kona velja sér mann eftir eigin
geðþótta. samkvæmt ástarhvöt sinni eða tilfinning, heldur var hún í
því efni algerlega háð vilja og valdi forráðamanns síns eða giftingar-
manns, sem var faðir hennar, bróðir eða nánasti karlmaður, ef hinir
voru dánir. Og það eina, sem þeir hugsuðu um, var að útvega
dætrum sínum og systrum ríkt og göfugt gjaforð, hvort sem það var
þeirn að skapi eða ekki. í’ær voru sjaldnast einu sinni spurðar um
vilja sinn í þeim efnum, en urðu að giftast þeim, sem þeim var skip-
að að eiga. Og það voru ekki nema kjarkmestu kvennskörungarnir,
sem dirfðust að gera uppreist gegn þessum mannúðarlausu ólögum.
En ein af þessum kvennskörungum var einmitt Anna frá Stóru-
borg. Faðir hennar var Vigfús Erlendsson hirðstjóri, æðsti valdsmaður
landsins um eitt skeið, en sem dó (1521) meðan hún var á barnsaldri,
og átti þá bróðir hennar, Páll Vigfússon lögmaður á Hlíðarenda, gift-
ingarráð hennar. Hann vildi útvega henni ríkt gjaforð; og hana skorti
heldur ekki biðlana, en hún neitar þeim öllum. Hún hefir einsett sér
að rísa móti ólögunum og gefa þeim einum hönd sína, sem hún geti
líka gefið hjarta sitt. Hún skýrir þetta sjálf þannig í viðræðu við
bróður sinn: -Heiðvirð kona giftist þeim manni einum, sem hún
elskar. Fái hún ekki að giftast honum, tekur hún hann í faðm sér,
hvað sem hver segir, og sleppir honum ekki. Hitt eru skækjurnar,
10*