Morgunblaðið - 22.03.2001, Blaðsíða 50

UMRÆÐAN
50 FIMMTUDAGUR 22. MARS 2001 MORGUNBLAÐIÐ
- trygging fyrir l
águ ver›i!
Um er að ræða 6-10 tíma á mánuði eða 1-2 tíma á viku.
Ýmis verkefni fyrir fólk á öllum aldri.
Með sjálfboðastarfi gefst tækifæri til að:

Láta gott af sér leiða

Bæta við reynslu og þekkingu

Vera í góðum félagsskap
V I L J U M B Æ T A V I Ð S J Á L F B O Ð A L I Ð U M !
Upplýsingar gefur Huldís í Sjálfboðamiðstöð R-RKÍ,
Hverfisgötu 105, s. 551 8800
EIN af forsendum
byggðar í landinu er
aðgengileg, almenn
grunnþjónusta. Þetta á
við um verslun, síma,
fjarskipti, póstþjón-
ustu, heilbrigðisþjón-
ustu, menntun og jafn-
vel eldsneytistöku á
bíla og vélar. Fá fyrir-
tæki geta starfað nema
þar sem hægt er að afla
fanga með sæmilega
auðveldum og hag-
kvæmum hætti. Búseta
og heimilishald krefst
þess að hafa góðan að-
gang að lágmarksþjón-
ustu í sínu nánasta umhverfi.
Eitt helsta meinið í íslensku at-
vinnulífi eru samruni, miðstýring og
aukin fjarlægð stjórnenda fyrir-
tækja frá því samfélagi sem þeim er
ætlað að þjóna. Það er því eðlileg
krafa að allar nýjar lagasetningar,
reglugerðir og meiriháttar verk-
áætlanir séu látin lúta samfélagslegu
umhverfismati, sem tekur ekki að-
eins til áhrifa á náttúruauðlindirnar,
heldur einnig til samfélagslegra
breytinga sem fylgja í kjölfarið, s.s.
breytinga á búsetu og atvinnulífi,
samkeppnishæfni og lífskjörum
fólks hvarvetna á landinu.
Samfélagsleg ábyrgð
Það er ekki langt síðan atvinnulíf
hérlendis einkenndist af dreifræði.
Fyrirtækjum var stjórnað þar sem
þau þjónuðu og ákvarðanir voru
teknar af fólki sem þekkti staðhætti
vel. En nú hefur orðið mikil sam-
þjöppun í íslensku at-
vinnulífi og almanna-
þjónustu. Þetta á við
um formlegan samruna
fyrirtækja eða þar sem
hin stærri hafa gleypt
hin smærri. Völd hafa
færst á fáar hendur
innan fyrirtækja. Sem
dæmi má nefna að
bankastjórar í útibúum
á landsbyggðinni hafa
nú mun minni völd en
áður. Æ fleiri ákvarð-
anir sem máli skipta
eru teknar í órafjar-
lægð, af fólki sem varla
hefur stigið fæti sínum
í viðkomandi byggðarlög. Hætt er
við að enn lengra verði gengið í þessa
átt og útibúin víðast lögð af.
Almannaþjónusta, þar sem hag-
kvæmni og arðsemi eru einu skil-
greindu markmiðin, er á fullkomnum
villigötum. Það kann að virðast ein-
föld framkvæmd að loka pósthúsi
eða leggja niður bankaútibú og segja
starfsmönnum upp, en með slíku er í
raun verið að auka rekstrarkostnað
bæði heimila og fyrirtækja svo um
munar. Meint hagræðing kemur yf-
irleitt aðeins fram sem örlítil aukn-
ing á hagnaði, en getur hins vegar
falið í sér mjög alvarlegar afleiðingar
fyrir þær byggðir sem eiga í hlut.
Einkavæðing almannaþjónustu
Nú er komið fram frumvarp um
sölu ríkisbankanna og heimild til að
hlutafélagavæða sparisjóðina. Sjálf-
stæðir sparisjóðir í heimabyggð hafa
víða verið stoð og stytta íbúanna. En
nú heyrast hvarvetna um landið
áhyggjuraddir fólks sem segir:
„Hvað verður nú um bankann okkar,
verður honum lokað í næstu hrinu?
Og missir þá okkar fólk vinnuna?
Verður sparisjóðurinn okkar keypt-
ur upp og honum lokað?“ Sú hætta
liggur í leyni að hlutafélagavæðing
almannaþjónustu geri hana fjarlæg-
ari þeim sem eiga að njóta hennar.
Þetta á sérstaklega við þegar eign-
arhald er með þeim hætti að enginn
ber ábyrgð gagnvart nærumhverfi
sínu og þjónustuskyldur eru ekki
lengur sýnilegar, eins og raunin virð-
ist vera eftir breytingar á rekstrar-
fyrirkomulagi í síma- og póstþjón-
ustu hérlendis. Með samrekstri
pósts og síma var haldið uppi býsna
háu þjónustustigi víða um land með
sérhæfðu starfsfólki, lager- og við-
gerðarþjónustu. En eftir að þessir
þjónustuþættir voru aðskildir með
lögum og þjónustan síðan hluta-
félagavædd hefur hún smám saman
verið að molna niður. Pósthúsum
hefur verið lokað. Hvað gerist þegar
Landsíminn verður seldur? Sá ótti
hefur gripið um sig meðal fólks
hringinn í kringum landið að hér sé
aðeins upphaf mikillar óheillaþróun-
ar sem ekki tekur enda fyrr en öll
þessi staðbundna þjónusta er horfin
úr hinum smærri byggðarlögum
landsins.
Þjónusta og skyldur
Taka má fleiri dæmi um það
hvernig flestir þeir þræðir er tengja
saman daglegt líf fólks eru að færast
í hendur fjarstaddra aðila, sem oft
hafa takmarkaða þekkingu á aðstæð-
um. Og það sem verra er: Þeir hafa
engar þjónustuskyldur, hvað þá að
gerðar séu til þeirra samræmdar
gæðakröfur. Í frumvarpi til laga um
hlutafélagavæðingu Orkubús Vest-
fjarða stendur í 8. gr.: „Stjórn hluta-
félagsins setur gjaldskrá um verð á
seldri orku til notenda þar sem m.a.
skal gætt arðsemissjónarmiða við
setningu gjaldskrár.“ Hvergi er í
lögunum minnst á þjónustuskyldur.
Sama er uppi á teningnum í lögum
um viðskiptabanka og sparisjóði. Þar
eru ítrekuð sjónarmið um hámarks
arðsemi eigin fjár, en hvergi minnst
á þjónustu eða skyldur við nærsam-
félagið.
Stækkun eininga í atvinnulífi og
samfélagsþjónustu, einkavæðing
með tímabundna arðsemi fjármagns-
ins sem höfuðmarkmið á sér tak-
mörk og getur leitt til þess að tengsl
við umhverfið rofna, fyrirtækin tré-
nast upp og tapa sveigjanleika og að-
lögunarhæfni, enda hafa eigendurnir
ekki lengur samfélagslega skírskot-
un. Gildir þar einu þótt í byrjun sé
hlutaféð í eigu starfsmanna eða ann-
arra sem eru nátengdir grasrótinni.
Áður en varir hafa hlutirnir verið
seldir og afdrif fyrirtækjanna eru þá
í annarra höndum. Hagkvæmni og
arðsemi snúast í andhverfu sína:
Samkeppni snýst í fákeppni, hófleg
arðsemiskrafa breytist í hömlulausa
fégræðgi, siðferði og samfélagsleg
ábyrgð eru fyrir borð borin.
Samfélagslegt umhverfismat
Þegar samþykkt eru lög eða settar
fram verkáætlanir sem geta koll-
varpað eða gjörbreytt atvinnulífi,
samfélagsþjónustu og ímynd heilla
byggðalaga og þjóðfélagshópa ætti
að vera til matsferill hliðstæður því
sem settur hefur verið um náttúru-
auðlindir landsins í tengslum við
mannvirkjagerð. Nú þykir sjálfsagt
að umsögn fjármálaráðuneytisins
um hugsanleg áhrif á fjárhag ríkis-
sjóðs fylgi með öllum lagafrumvörp-
um. Einnig hefur verið samþykkt
viljayfirlýsing um að með lagafrum-
vörpum sem snerta fjárhag og
ábyrgð sveitarfélaga fylgi úttekt á
fjárskuldbindingum þeirra. Það er
því eðlilegt að krefjast þess að laga-
frumvörpum, reglugerðum og verk-
áætlunum fylgi úttekt og umsögn um
áhrif þeirra á samfélög og atvinnulíf
út um allt land. Þetta gæti verið
verðugt hlutverk fyrir „byggða-
deild“ byggðamálaráðherra.
Áður en gerð er svo viðamikil
breyting og nú er stefnt að með sölu
ríkisbankanna og hlutafélagavæð-
ingu sparisjóðanna er full ástæða til
að skilgreina samfélagsskyldur pen-
ingastofnana gagnvart einstakling-
unum víðs vegar um landið. Sama
gildir um Landssímann hf., Íslands-
póst hf. og svo má áfram telja.
Það má enginn skjóta sér undan
skyldum nærsamfélagsins.
Til þessa nágrannasamfélags
sækjum við öll öryggið, hamingjuna
og styrkinn til sóknar í bráð og
lengd.
Fákeppni, fjarlægð og þjón-
usta við íslenskar byggðir
Jón Bjarnason
Almannaþjónusta
Hætt er við að einka-
vædd almannaþjónusta
skjóti sér undan skyld-
um við nágrannasam-
félagið, segir Jón
Bjarnason, en til þess
samfélags sækjum við
öll öryggið, hamingjuna
og styrkinn.
Höfundur er þingmaður Vinstri-
hreyfingarinnar – græns framboðs,
Norðurlandi vestra.
FLOKKSÞING
Framsóknarflokksins
er nýafstaðið. Fram-
sóknarmenn eru sáttir
við sitt. Þeir eru í rík-
isstjórn og finnst þeir
vera að gera vel. Flokk-
urinn hefur valið nýtt
fólk í forystuna með
Halldóri og allir virðast
ánægðir með það, líka
þeir sem sóttu fast að
ná kosningu til þessara
embætta. En flokkur-
inn var ekki tilbúinn að
taka umræðuna um það
mál sem brýnast er að
leysa, stærsta réttlætis-
mál þjóðarinnar, sem er
eignarhald á auðlind sjávar og úthlut-
un á veiðirétti. Þegar kom að þeim
þætti klofnaði sjávarútvegsnefnd
þingsins og menn treystu sér ekki til
að hleypa umræðunni lausri inni á
þinginu. Það þótti farsælast að setja
málið í nefnd. Það er líka í samræmi
við stjórnvaldsaðgerðir Framsóknar
og Sjálfstæðisflokks í sjávarútvegs-
málum. En það er þyngra undir fæti
að ná málunum út úr nefnd og festa
þau í lög. Þannig hefur auðlindanefnd
skilað áliti eftir tveggja ára nefndar-
starf og þá var sett nefnd í að endur-
skoða lögin um stjórn fiskveiða og þar
er allt upp í loft og óvíst með af-
greiðslu á þessu vori.
Höfuðverkur Framsóknar
Formaður Framsóknarflokksins er
guðfaðir kvótakerfisins og hefur varið
það með ráðum og dáð. Nýr liðsmað-
ur Framsóknarflokksins, þingflokks-
formaðurinn Kristinn H. Gunnars-
son, er varaformaður nefndar sem
sett var á laggir til að endurskoða lög-
in um stjórn fiskveiða. Þar hefur hann
komist að þeirri niðurstöðu að farsæl-
ast sé að fara svokallaða fyrningaleið
til að ná veiðiheimildum aftur til eig-
enda sinna, þjóðarinn-
ar. Hann er kominn inn
á leið Samfylkingarinn-
ar sem hefur sett fram
róttækar tillögur sem
byggjast á fyrningaleið-
inni. Hann vill að vísu
fara hægar í sakirnar
og taka fyrningar á
lengri tíma en er sam-
mála okkur í Samfylk-
ingunni um að einka-
réttur útvalinna manna
í sjávarútvegi eigi ekki
að viðhaldast um aldur
og ævi. Hann segir „Í
dag er það hinsvegar
þannig að þeir sem eru
fyrir leigja frá sér afla-
heimildina til annarra sem vilja vera
útgerðarmenn og okra á þeim mis-
kunnarlaust. Fyrningarleiðin er eðli-
leg og hún er sjálfsögð. Hún skapar
jafnrétti og ekki síst samkeppni með-
al útgerðarmanna um veiðiheimildir.“
Og Kristinn spyr hvort sjávarútvegur
eigi að vera eina greinin á Íslandi þar
sem samkeppnislögmálinu er úthýst.
Þarna stendur hnífurinn í kúnni því
þessari spurningu vill Framsóknar-
flokkurinn ekki svara að sinni.
Tillögur Samfylkingarinnar
Samfylkingin leggur til að allar
veiðiheimildir verði kallaðar inn á 10
árum og síðan boðnar til leigu til 5 ára
í senn. Til að koma í veg fyrir spá-
kaupmennsku og brask er gert ráð
fyrir að aflahlutdeildir sem útgerðir
leigja til sín verði ekki framseljanleg-
ar en þeir sem leigja veiðiheimildir
(kvóta) geti leigt frá sér innan ársins
allt að 50% af aflamarkinu. Þannig má
tryggja jafnræði og opnað er á nauð-
synlega nýliðun. Flotanum verði skipt
í þrjá útgerðarflokka vegna hags-
muna landvinnslunnar og smábátum
heimilað að leigja til sín aflakvóta frá
öðrum útgerðarflokkum. Í tillögum
Samfylkingarinnar er sérstakt tillit
tekið til byggðasjónarmiða og hags-
muna sveitarfélaga því heimilað verð-
ur sérstakt útboð á aflahlutdeildum til
útgerða sem skuldbinda sig til að
leggja upp þar sem atvinnuerfiðleikar
eru vegna skorts á afla til vinnslu.
Áhersla er lögð á stöðugleika í
greininni, að reglur verði einfaldar og
skýrar og hægt verði að bjóða í veiði-
heimildir hvar sem er á landinu.
Réttlætismál verður
ekki svæft í nefnd
Það getur vel verið að Framsókn-
arflokkurinn hafi bjargað sér fyrir
horn með því að ná sátt á flokks-
þinginu um að tillögurnar sem fjaðra-
foki ollu færu í nefnd. Það er hins-
vegar alveg ljóst að
Framsóknarflokkurinn verður að
svara þeirri áleitnu spurningu hvort
allur kvótinn á að safnast á örfárra
hendur fyrir hans tilverknað eða
hvort hann svarar kalli tímans og tek-
ur þátt í að endurheimta auðlindina til
baka til eigenda hennar, fólksins í
þessu landi.
Framsóknarflokkurinn
verður að svara
Rannveig
Guðmundsdóttir
Kvóti
Framsóknarflokkurinn
verður að svara þeirri
áleitnu spurningu, segir
Rannveig Guðmunds-
dóttir, hvort allur kvót-
inn á að safnast á ör-
fárra hendur fyrir hans
tilverknað.
Höfundur er þingmaður
Samfylkingarinnar.