Morgunblaðið - 06.05.2001, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 6. MAÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
ORSTEINN Marelsson
rithöfundur varð sextug-
ur í febrúarmánuði síðast-
liðnum. Í afmælisveislu í
félagsheimili Valsmanna í
Reykjavík var margmenni, ýmis
kunn andlit og önnur minna þekkt,
æskufélagar, listamenn og hópur
starfsfélaga Þorsteins hjá SÁÁ og
nokkrir Valsmenn. Flutt var tveggja
tíma prógramm, æviágrip úr lífi af-
mælisbarnsins. Þjóðlagasöngvarinn
Kristján Kristjánsson steig á sviðið
og flutti nokkur lög. Nokkrir bar-
áttufélagar frá þeim árum þegar
Þorsteinn var í fararbroddi í samtök-
um ungra sósíalísta sungu Interna-
sjónallinn, alþjóðasöng verkalýðsins,
við undirleik Ómars Axelssonar á pí-
anó og borð svignuðu af dýrindis
veigum. Þorsteinn Marelsson var
heiðraður með gjöfum og heillaóska-
skeytum. Hann hefur ýmislegt afrek-
að um ævina, t.d. samið mörg leikrit
fyrir útvarp, svið og sjónvarp og ritað
unglingabækur sem hafa fengið góða
dóma gagnrýnenda og þakklæti les-
enda, en einnig margt reynt sem hef-
ur mótað hann og styrkt og er í frá-
sögur færandi. Við hittumst á heimili
hans í Unufelli í Reykjavík á góðvirð-
isdegi í marsmánuði.
Langalangafar lentu
í miklum hremmingum
,,Ég er fæddur 8. febrúar 1941 í
Ölfusholti í Holta- og Landsveit, sem
hét þá Holtahreppur. Þar var ég þar
til ég var orðinn fimm ára. Þaðan á ég
ýmsar minningar og man til dæmis
eftir því þegar Hekla gaus 1947. Það
var rétt áður en ég flutti af bernsku-
slóðum mínum. Þaðan fór ég eftir að
móðir mín veiktist, skömmu eftir að
ég fæddist, og faðir minn varð að
bregða búi. Foreldrar mínir höfðu
búið þarna í nokkur ár og föðuramma
mín var á bernskuheimili mínu. Móð-
ir mín hafði átt við heilsuleysi að
stríða og lamaðist þegar ég var barn
að aldri. Ég var eitt ár hjá móður-
systur minni eftir að móðir mín fór á
sjúkrahús og faðir minn flutti suður
til Reykjavíkur. Síðan var ég eitt ár í
Reykjavík hjá föðursystur minni og
hennar manni og föður mínum og
ömmu. Þaðan fór ég síðan austur í
Holtsmúla í Landsveit til frændfólks
míns, Sigríðar Jónsdóttur og Ingvars
Loftssonar, þau eru bæði lifandi í
hárri elli. Ég ólst að miklu leyti upp
hjá þeim og alveg fram á unglingsár.
Þau eiga son sem heitir Elías, og er
töluvert yngri en ég og ég hef alltaf
litið á hann sem bróður minn. Ég er
einbirni og við Elías áttum margar
góðar stundir saman. Það var mjög
gott mannlíf þarna fyrir austan og
þaðan á ég góðar minningar. Faðir
minn, Marel Þorsteinsson, var bóndi
fyrir austan, fæddur og uppalinn í
Rangárvallasýslu, í Holtsmúla í
Landsveit. Móðir mín, Margrét Snæ-
laugsdóttir, var ættuð úr Eyjafjarð-
arsýslu, frá Árskógsströnd. Það var
ákveðin tilviljun að foreldrar mínir
kynntust. Móðir mín og systir henn-
ar komu að norðan og þær réðu sig í
kaupavinnu í Landsveit. Móðir mín
kynntist föður mínum og systir henn-
ar frænda pabba. Ég er ekki beinlínis
ættfróður, en hef þó aðeins verið að
kynna mér ættfræði á liðnum árum,
til dæmis föður- og móðurættir mín-
ar. Tveir langalangafar mínir lentu í
miklum hremmingum, annar fyrir
norðan – hinn fyrir sunnan, sá sem
bjó hér fyrir sunnan hét Sigurður
Guðmundsson, og var langalangafi
minn í föðurætt. Hann var dæmdur
til dauða og líklega sá síðasti, sem
dæmdur var til dauða hér á landi.“
Og hvers vegna fékk hann svo þung-
an dóm? ,,Hann var líklega dæmdur
fyrir lauslæti, fyrir að hafa átt börn
með mörgum konum, en danski
kóngurinn náðaði hann. Langa-
langafi minn í móðurætt lenti í því
sem ungur piltur að verða konu að
bana með slysaskoti. Það var réttað í
því máli, en hann var aldrei dæmdur,
það var talið að þetta hefði verið slys,
en sagan segir að hann hafi aldrei
beðið þess bætur. Hann var kominn
af merku fólki, faðir hans var séra
Baldvin Þorsteinssson, sem var
prestur á Upsum, við Dalvík, bróðir
hans var Hallgrímur, faðir Jónasar
Hallgrímssonar skálds. Systir þeirra
var Snælaug, og var amma Jóhanns
Sigurjónssonar skálds. Ég er kominn
af prestum og sjómönnum í móður-
ætt og bændum í föðurætt. Það hefur
verið fróðlegt að kynnast sögu þessa
fólks og mér finnst það útskýra ým-
islegt fyrir mér. Mér finnst eins og
oft hafi tvennt togast á í mér, annars
vegar að vera mjög jarðbundinn og
svo hins vegar að vera hálfgerður bó-
hem. Ég skil það að mörgu leyti þeg-
ar ég skoða sögu ættmenna minna.
Ég lauk barnaskólaprófi í merkum
skóla, á sveitabæ, Hellum í Land-
sveit. Kennari við skólann var Guð-
laugur Jóhannesson frá Klettstíu í
Borgarfirði, minnisstæður maður og
góður kennari. Í skólanum voru ein-
göngu börn úr Landsveitinni og
þetta var ekki fjölmennur skóli. Eftir
að barnaskólanámi lauk fór ég í
Skógaskóla og lauk þaðan gagn-
fræðaskólanámi vorið l959. Frá
Skógaskóla á ég margar góðar minn-
ingar um skólafélaga og kennara.
Þar var gott bókasafn og ég las mikið
bækur eftir Laxness og Þórberg.
Mér leið vel í skólanum, spilaði fót-
bolta og tefldi skák. Í Skógaskóla
kynntist ég nokkrum vinum og vin-
konum sem hafa verið góðir vinir allt
fram á þennan dag, eins og t.d. Árna
Sigurðssyni og Aðalbirni Kjartans-
syni. Fyrsti leikfélaginn fyrir austan
og góður vinur var Gunnar Guð-
mundsson, kenndur við Heiðarból.
Þarna voru blómlegar sveitir og það
var mikil uppbygging í sveitunum á
þessum tíma og miklar breytingar í
búskaparháttum og ýmsar tækninýj-
ungar varðandi landbúnaðarstörf að
koma á sveitabæina. Það var þó
þannig að í Holtsmúla var aldrei raf-
magn á meðan ég var þar og ekki á
flestum sveitabæjum í Landsveitinni,
en á Hellum, þar sem skólinn var, þar
var rafmagn, þeir voru með ljósamót-
or. Það var kominn sími á alla bæi.“
Kynntist þú ekki ýmsum mætum
mönnum og minnisstæðum í sveit-
inni? ,,Jú. Ég man t.d. eftir séra
Ragnari Ófeigssyni, sem var tvíbura-
bróðir Grétars Fells, rithöfundar og
fyrrum forstöðumanns Guðspeki-
félagsins. Hann dó áður en ég fermd-
ist. Séra Sveinn Ögmundsson, prest-
ur í Þykkvabænum, fermdi mig og er
einnig mjög minnisstæður. Við vor-
um fimm fermingarsystkinin sem
fermd vorum vorið 1955.
Í Landsveitinni og reyndar einnig í
Rangárvallasýslu voru svo til ein-
göngu framsókarmenn og sjálfstæð-
ismenn. Menn voru töluvert pólitísk-
ir. Við afabróðir minn, sem ég kallaði
alltaf afa áttum undir högg að sækja,
við vorum miklir sjálfstæðismenn og
allt í kringum okkur voru framsókn-
armenn. Við trúðum á Ingólf Jónsson
á Hellu! Eitt af fyrstu lestrarefnum
mínum var skýrsla frá landsfundi
Sjálfstæðisflokksins sem afi átti og
hann taldi að væri holl lesning fyrir
mig! Eftir að ég lauk gagnfræða-
skólanámi rofnuðu þessi tengsl við
bernskustöðvarnar að miklu leyti.
Ég vann um sumur í kirkjugörðunum
í Reykjavík sem var skemmtilegur
vinnustaður. Ég tók þar grafir og
keyrði traktor. Það voru miklar
hremmingar fyrsta daginn í
vinnunni. Ég keyrði traktor ofan í
gröf! Þá var ég eitt sinn að taka gröf
með grafaranum, sem hét Guðmund-
ur og var hinn mætasti maður. Það
var búið að setja kistuna ofan í gröf-
ina. Guðmundur tók böndin af kist-
unni og fór með þau í vinnuskúr.
,,Byrjaðu nú að moka ofan á kistuna,“
sagði hann. Ég stóð þarna með skóflu
og byrjaði að moka. Þá heyrði ég að
það var lamið bylmingshögg í
kistuna! Ég taldi að ég væri orðinn
meira en lítið taugaveiklaður! Ég
hélt áfram að moka ofan á kistuna, en
þá kom annað högg! Mér fannst ég
ekki getað haldið áfram og farið að
moka ofan mann sem var kannski lif-
andi! þá kom þriðja höggið! Ég lagði
ekki í að fara að skrúfa lokið af kist-
unni! Ég var búinn að leggja frá mér
skófluna og ætlaði að ná í yfirgraf-
arann! Þá sá ég allt í einu hvað var að
gerast. Stórir moldarkögglar hrundu
ofan á kistuna! Ég fór að verða Reyk-
víkingur að svo miklu leyti sem ég er
það. Ræturnar eru enn fyrir austan.
Ég áttaði mig á því í umræðum nú
nýlega um framtíð Reykjavíkurflug-
vallar og aukna byggðarmöguleika á
höfuðborgarsvæðinu að líklega get
ég ekki talið mig Reykvíking þótt ég
hafi búið hér í Reykjavík í áratugi.
Ég er svona beitarhúsmaður, eins og
,,Krummi“ minn, Hrafn Gunnlaugs-
son myndi orða það! “ Voru það ekki
mikli umskipti að fara úr sveitinni og
flytja til Reykjavíkur? ,,Jú, en ég var
ekki með öllu ókunnugur borginni.
Ég hafði átt hér heima eitt ár sem
ungur drengur. Faðir minn hafði ver-
ið hér í vinnu og móðir mín var á
sjúkrahúsi í Reykjavík og ég kom
alltaf tvisvar á ári til Reykjavíkur og
var í Reykjavík í viku eða jafnvel
hálfan mánuð og borgin kom mér því
ekki mjög á óvart.
Ég var tólf ára þegar ég veiktist al-
varlega og enginn vissi hvað var að
mér. Síðan fékk ég þann úrskurð að
þetta væri botnlangakast eða heift-
arleg botnlangabólga. Ég lá lengi á
sjúkrahúsi, nánast meðvitundarlaus,
með mikinn hita og miklar kvalir í
maganum, síðan lauk þessum kvöl-
um. Ég var það veikur ég mundi ekk-
ert dögum saman og var með sprung-
inn botnlanga og var kominn með
lífhimnubólgu. Ég var fluttur suður
til Reykjavíkur og skorinn upp á
Hvíta bandinu. Þetta var auðvitað
mikil lífsreynsla og mér var ekki hug-
að líf, en ég fékk heilsuna að nýju.
Maður sem lá með mér þarna á stofu
sagðist hafa sé eina nóttina líkkistu
við rúmið mitt!“
Í prentnám í Gutenberg
En hvenær byrjaðir þú að læra
prent í Gutenberg? ,,Ég byrjaði að
læra prent í Gutenberg haustið l959,
fór þá þegar á samning. Þá hóf ég
nám við Iðnskólann og var kominn
með lögheimili í Reykjavík. Frænka
mín, sem hafði unnið í Ísafoldar-
prentsmiðju nánast alla sína starfs-
ævi, hafði milligöngu um að koma
mér í prentnám í Gutenberg. Það var
ásókn í prentnám á þessum árum. Ég
var alveg sáttur við það að hefja
prentnám, en hafði enga köllun til
þess að verða prentari. Ég áttaði mig
á því að starfið myndi koma mér í
kynni við skemmtilegt fólk. Starfið
var þokkalega vel launað og prent-
arar stóðu framarlega í verkalýðs-
baráttunni. Ég lauk síðan fjögurra
ára prentnámi og vann í Gutenberg í
tvo áratugi. Þarna var fjölmennur
hópur prentara, setjara, bókbindara,
skrifstofufólks og aðstoðarmanna og
margir litríkir persónuleikar. Ég
eignaðist marga góða félaga og vini í
Gutenberg. Þar störfuðu þjóðþekktir
menn sem voru þar um lengri eða
skemmri tíma og mjög eftirminnileg-
ir og ég á góðar minningar um, t.d.
Grímur Engilberts, sem var um ára-
bil ritstjóri Æskunnar, og Guðgeir
Jónsson, bókbindari og fyrrum for-
seti Alþýðusambandsins. Verkstjóri í
setjarsal var Einar heitinn Jónsson.
Einar var minnisstæður persónuleiki
og reyndist mér vel, en við áttum það
til að rífast heiftarlega. Einar var
skapstór og lét mig stundum heyra
eitt og annað ef honum líkaði ekki
eitthvað. Eitt sinn sagðist ég vera bú-
inn fá nóg og vera hættur störfum og
óð út úr húsinu. Einar hljóp á eftir
mér út Þingholtsstrætið og þá sner-
ist mér hugur! Þá voru þarna fleiri
eftirminnilegir vinnufélagar, t.d.
Thor Cortes, Ingvar Bjarnason, Sig-
urður Jónsson og Sigurþór heitinn
Árnason. Sigurþór vann á lagernum
og afgreiddi pappírinn og keyrði
einnig út pappír í ríkisstofnanir. Sig-
urþór hafði mjög mikil áhrif á að
móta lífsskoðanir mínar. Hann var
róttækur sósíalisti, var ekki flokks-
bundinn, mjög sjálfstæður og hafði
sínar skoðanir og var skynsamur,
greindur og víðlesinn.
Þá voru í Gutenberg af minni kyn-
slóð, eða aðeins yngri eða eldri,
margir góðir félagar. Við Jón Otti
Jónsson urðum snemma góðir vinir.
Björn Bragi Magnússon, skáld og
setjari, sonur Magnúsar Ástmars-
sonar, forstjóra Gutenberg, er mjög
eftirminnilegur. Hann fórst ungur af
slysförum, rúmlega tvítugur, en hafði
þá áður gefið út tvær ljóðabækur
sem vöktu athygli. Vilmundur heit-
inn Gylfason vann þarna sem sendill
um sumur, Berti Möller, hljómlistar-
maður og lögreglumaður, vann í Gut-
enberg um tíma og var skemmtilegur
félagi, einnig Óli Kr. Sigurðsson,
fyrrum forstjóri Olís, sem lést langt
fyrir aldur fram fyrir nokkrum árum.
Jónas Þorvaldsson, bókbindari og
landskunnur skákmaður, vann þarna
einnig lengi.“
Trúði því að til
væri betri heimur
Var það þá vegna áhrifa frá vinnu-
félögum í Gutenberg að þú gerðist
sósíalisti? ,,Já, þarna hætti ég að
Lengi
skal manninn
reyna
Þorsteinn Marelsson rithöfundur er þekkt-
ur unglingabókahöfundur og leikskáld.
Jafnframt ritstörfum hefur hann síðastlið-
inn áratug starfað sem meðferðarfulltrúi í
áfengis- og fíkniefnamálum hjá SÁÁ. Ólaf-
ur Ormsson ræddi við Þorstein um ým-
islegt minnisstætt frá liðnum árum og bar-
áttu hans við illvígan sjúkdóm á síðari
árum.