Morgunblaðið - 17.05.2001, Blaðsíða 50

UMRÆÐAN
50 FIMMTUDAGUR 17. MAÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
HÁTTVIRTUR menntamálaráð-
herra, Björn Bjarnason.
Í samanburði við velferðarmál
annarra Norðurlandaþjóða, kemst
Ísland ekki í neitt verð-
launasæti. Hags-
munaþróun og
tækniþróun hvers ríkis
byggist á menntun
þjóðarinnar. Möguleik-
inn til að sem flestir
geti notið æðri mennt-
unar byggist á velferð
ríkisins. Þetta er hug-
myndin sem leiðir
menntakerfið í skand-
inavísku löndunum
Noregi, Danmörku og
Svíþjóð. Stjórnvöldin
þar styðja æðri mennt-
un og gera þess vegna
sitt besta til að styðja
við bakið á þeim sem
vilja eyða nokkrum ár-
um af lífi sínu til háskólanáms. Það
er þess vegna til mikillar skammar
hvernig íslensk stjórnvöld koma
fram við íslenska námsmenn. Það
kemur mér ekki á óvart að hlutfall
háskólamenntaðra er mun lægra á
Íslandi en í hinum Norðurlandaþjóð-
unum. Kannanir frá 1998 sýna að að-
eins 21% af Íslendingum höfðu
menntun á háskólastigi en 26% í
Noregi og 28% í Svíþjóð. Árið 1995
var Noregur það land í Evrópu sem
hafði hlutfallslega flest háskóla-
menntað fólk. Tölurnar höfðu þá
hækkað um 50% síðan 1990. Norsk
stjórnvöld sjá greinilega fyrir sér
menntaðan starfskraft sem grund-
völl fyrir tækniþróun, þar sem
tækniþróunin er háð menntuðu fólki.
En hvað er það sem stjórnvöldin í
Skandinavíu gera til að styðja sína
framtíðarkynslóð, nokkuð sem ís-
lensk stjórnvöld ekki gera? Svarið er
margþætt og byggist meðal annars á
þeim mismun sem er á milli náms-
lánasjóða landanna. Mismunurinn er
svo mikill að LÍN, Lánsjóði ís-
lenskra námsmanna, hefur verið lýst
sem stórum brandara af starfsfólki
Statens Lånekasse í Noregi. Þann
samanburð, sem ég ætla að lýsa hér,
byggi ég aðallega á íslenska og
norska kerfinu. Það sem ég nefni hér
er einungis það sem skiptir mestu
máli. Ég gæti haldið lengi áfram en
þá þyrfti ég nokkrar blaðsíður í
Morgunblaðinu. Ég tek sem dæmi
einstakling í leiguhúsnæði og í fullu
námi. Allar tölur eru reiknaðar í ís-
lenskum krónum.
Til að byrja með vil ég nefna
námsstyrkina sem hver einasti
norski námsmaður á rétt á, hvort
sem hann stundar nám á háskóla-
stigi eða menntaskólastigi og hvort
sem hann sækir um lán eða ekki. Þar
með þarf einn nemandi ekki að taka
svo mikið lán heldur fær hann hluta
af framfærslunni sem styrk sem
hljóðar upp á 19.500 kr. á mánuði, 10
mánuði ársins. Lánið hins vegar
hljóðar upp á 45.500 á mánuði. Og í
Svíþjóð fá námsmenn 58.200 kr. í
styrk á mánuði og 17.355 á lán. Til
samanburðar getur íslenskur náms-
maður sótt um 66.050 kr. á mánuði í
lán en fær engan styrk. Þessar
færslur breytast svo við útreikninga
af launum og greiddum skatti fyrir
hvert ár. Frítekjumarkið er 48.700
kr. á mánuði í Noregi
en bara 22.083 á Ís-
landi. Til að bæta gráu
ofaná svart þá geta
norskir nemendur þén-
að ótakmarkað yfir
sumarmánuðina, án
þess að það sé dregið
frá framfærslunni en á
Íslandi gildir þessi upp-
hæð fyrir allt árið þó að
við einungis fáum
framfærslulán í 9 mán-
uði af árinu. Fyrir ís-
lenska námsmenn í
Noregi þá nægir ekki
hámarkslán og há-
markslaun fyrir lág-
marksframfærslu á ári,
en það myndi gera það
ef annaðhvort frítekjumarkið væri
hærra eða ef við gætum þénað ótak-
markað á sumrin.
Annað atriði er að í Noregi er lánið
borgað út í byrjun annar. Það hefur
marga kosti. Á Íslandi, þegar sótt er
um lán, megum við námsmenn senda
launaáætlun fyrir sama ár, ásamt
upplýsingum um áætlaðan skatt.
Útfrá þessu er svo áætlað lán fyrir
námsmanninn sem hann svo ekki
fær fyrr en að afloknu prófi. Fyrir
nemendur sem ekki hafa fasta vinnu,
ef til vill taka aukavaktir á einhverj-
um vinnustað þegar þeim hentar og
ekki einu sinni hafa fundið sér sum-
arvinnu, þá getur þetta orðið að til-
tölulega alvarlegu vandamáli. Þar
sem við þurfum lánið áður en námið
hefst, verðum við að stofna til sam-
skipta við banka og semja um lán.
Bankinn fær svo áætlunina í hend-
urnar og sendir okkur lán sem til-
svarar því sem LÍN hefur ákveðið. Í
lok skólaárs verðum við svo að senda
inn launaseðla og skattauppgjör. Ef
endanleg áætlun ekki tilsvarar hinni
upprunalegu og er hærri, sem er
mjög algengt, þá fær bankinn ekki
allan peninginn tilbaka og við lend-
um í skuld við bankann. Þessi skuld
getur jafnvel verið svo há að við höf-
um ekki ráð á því að halda áfram í
námi, og verðum að byrja að vinna til
að borga skuldina hjá bankanum,
sem aftur kemur okkur í klípu, þar
sem við þénum svo mikið að við
seinna meir getum ekki sótt um fullt
lán. Þetta er einn vítahringur. Per-
sónulega lendi ég alltaf í skuld við
bankann, þó ég vinni ekki of mikið og
fari þar með yfir tekjuáætlunina. En
þar sem ég fæ alltaf endurgreitt frá
skattinum á hverju ári fyrir að hafa
borgað of mikið, þá er sú summa
dregin frá láninu.
Þar sem við fáum ekki lán á sumr-
in (júní – ágúst), þá ættum við ís-
lenskir nemendur að eiga fullan rétt
á því að þéna ótakmarkað á þeim
tíma. Við eigum rétt á að minnsta
kosti 100% hærra frítekjumarki. Ég
get ekki skilið hvernig það kemur
ríkinu við hversu mikið við þénum
ásamt láni. Þetta ætti allt að vera á
okkar eigin ábyrgð og þess vegna
ættum við einnig að eiga fullan rétt á
láninu í byrjun annarinnar eða að út-
borgað lán eftir próf ætti alltaf að til-
svara upprunalegri áætlun til að
koma í veg fyrir þessi vandræði við
bankann. Endurborgun af skatti árið
eftir ætti heldur ekki að hafa áhrif á
úthlutun láns. Það er til mikillar
skammar að íslensk stjórnvöld veiti
ekki styrki til náms. Þau ættu að
sýna sóma sinn í að sýna að mennt er
máttur og að fjárfesting í menntun
er fjárfesting í framtíðinni.
Þetta fjallar einfaldlega um ein-
staklingsfrelsi.
Opið bréf til
menntamála-
ráðherra
Inga
Þórðardóttir
Höfundur er námsmaður í
samanburðarstjórnmálafræði við
háskólann í Björgvin.
Menntun
Þar sem við fáum ekki
lán á sumrin (júní –
ágúst), segir Inga
Þórðardóttir, þá ættum
við íslenskir nemendur
að eiga fullan rétt á því
að þéna ótakmarkað á
þeim tíma.
UNDIRRITAÐUR
flokkast sem aðstand-
andi einstaklings sem
átt hefur við geðræn
vandamál að stríða. Ég
las af athygli grein Her-
dísar Benediktsdóttur í
Morgunblaðinu 9. maí
þar sem hún annars
vegar lýsir gráum og
þröngum aðbúnaði
sjúklinga á geðdeild
Landspítalans og hins
vegar vekur athygli á
þeirri hugmynd sinni að
á Vífilsstöðum mætti
koma fyrir umræddri
geðdeild í fallegu og ró-
legu umhverfi.
Ég las einnig af áhuga ummæli
sem höfð voru eftir Hannesi Péturs-
syni, forstöðulækni á geðsviði Land-
spítalans – háskólasjúkrahúss, í
Morgunblaðinu 10. maí þar sem hann
var spurður út í umræddar hugmynd-
ir Herdísar. Hann tók ekki undir þær
þótt hann segðist skilja hvað vekti
fyrir greinarhöfundi.
Það var og. Nú skal það tekið fram,
að undirritaður veit ekki hvaða
spurningar blaðamaður Morgun-
blaðsins lagði fyrir Hannes, en af því
að mér þótti hugmynd Herdísar um
Vífilsstaðaspítala virkilega forvitnileg
þá var eitt og annað í tilsvörum hans
sem velti upp spurningum.
Það eru einkum fimm atriði sem
Hannes kemur inn á sem ég vildi
gjarnan skoða nánar.
1. Haft er eftir Hannesi: „Það er
náttúrulega það sem skiptir megin-
máli að rannsóknir, greining og með-
ferð geðsjúkdóma eigi sér stað við
sambærilegar aðstæður og gilda um
meðferð annarra sjúkdóma. Það er
grundvallaratriði.“
Þetta hljómar vel og er satt og rétt
hjá Hannesi. En samt þykir mér
hann sitja fastur í gömlum klafa.
Hvers vegna ættu ekki rannsóknir,
greining og meðferð geðsjúkra að
geta farið fram á faglegan og vand-
aðan hátt „við sambærilegar aðstæð-
ur“ þótt sjúkrahúsið væri á rólegum
og fallegum stað eins og
Vífilsstöðum? Á stað-
setning að draga úr
vönduðum og faglegum
vinnubrögðum?
2. Í Mbl. stendur:
„Hann sagði að komið
hefði í ljós með gömlu
hælisvistina eða það að
vista viðkomandi fjarri
borgarniðnum að það
hefði orðið miklum mun
erfiðara fyrir viðkom-
andi að snúa aftur til
síns félagslega um-
hverfis.“
Nokkru fyrr í um-
mælum sínum segir
Hannes einnig að fyrir
um fimmtíu árum hafi rutt sér til
rúms virk lyfjameðferð. Sem sagt,
þegar sjúklingar áttu erfitt með að
snúa aftur frá gömlu hælisvistinni var
það fyrir tíma virku lyfjameðferðar-
innar. Er til reynsla af því hvernig
sjúklingi gengur að snúa aftur eftir
virka lyfjameðferð í hlýlegu og frið-
sælu umhverfi? Ekki er það að skilja
á orðum Hannesar.
3. Haft er eftir Hannesi að „áður
hefðu líka verið fá úrræði varðandi
skilvirka meðferð, auk þess sem ein-
staklingur gæti orðið háður slíkri
stofnanavistun og hún þá valdið hon-
um skaða með þeim hætti“.
Undirritaður hefur séð marga
koma og fara á geðdeildinni við
Hringbraut á leið sinni sem aðstand-
andi síðustu árin. Fjöldi sjúklinga er
þar gersamlega háður staðnum, leitar
þangað æ ofan í æ vegna síendurtek-
inna veikinda. Þá vaknar aftur svipuð
spurning og kom hér upp að ofan. Er
til reynsla af því hvernig sjúklingi
gengur að vinna úr sjúkdómi sínum ef
hann fær tækifæri til að gera það með
virkri lyfjagjöf í friðsælu og fallegu
umhverfi? Það skyldi nú aldrei vera
að það yrði til að fækka þeim sem eru
gersamlega háðir geðdeildinni.
4. Hannes segir: „Það er aðalatriði
að meðferð fari fram í sem allra
mestu samræmi við það sem gerist
með aðra sjúkdóma. Allt annað ýtir
undir skilningsleysi og hamlar því að
hægt sé að vinna gegn þeim fordóm-
um sem oft hafa verið uppi gagnvart
geðsjúkdómunum.“
Ég vona að mér sé fyrirgefið þótt
ég botni ekkert í þessum orðum
Hannesar. Þetta er að hluta til end-
urtekning á því sem haft var eftir
Hannesi og ég skipaði í fyrsta lið at-
hugasemda minna, en hvernig ýtir
það undir skilningsleysi og hamlar
gegn fordómum að geðsjúkdómar
njóti þeirrar sérstöðu sem þeir hafa?
Þeir eru nefnilega mjög ólíkir öðrum
sjúkdómum og kalla að mörgu leyti á
önnur vinnubrögð en aðrir sjúkdóm-
ar.
5. Í Morgunblaðinu stendur:
„Hann sagðist því ekki geta tekið
undir efni þeirrar greinar sem birst
hefði í Morgunblaðinu um þetta, en
skildi þó hvað vekti fyrir greinarhöf-
undi. Það væri auðvitað oft þannig, að
kyrrð og næði ýttu undir bata fólks,
sama hvaða sjúkdóm væri um að
ræða.“
Fyrirgefðu Hannes, en var það
ekki einmitt það sem Herdís var að
segja í grein sinni? Er hægt að kaf-
skjóta hugmynd og fallast síðan á
meginröksemdina í sömu setning-
unni?
Loks vil ég nefna, að Hannes kem-
ur ekkert inn á ábendingar Herdísar
um þröngan og nöturlegan aðbúnað
geðsjúkra við Hringbraut. Ef til vill
lagði blaðamaður Morgunblaðsins
ekki þannig spurningar fyrir hann og
þá væri hann stikkfrí frá þeirri um-
ræðu. En lýsingar Herdísar á þeim
þætti eiga því miður við rök að styðj-
ast og ómaklegt að sneitt sé hjá því að
ræða það, viljandi eða óviljandi.
Því miður finnst mér ummæli
Hannesar um þetta efni minna á
hundinn á roðinu.
Hundur
á roði
Guðmundur
Guðjónsson
Geðheilbrigði
Er hægt að kafskjóta
hugmynd, spyr Guð-
mundur Guðjónsson, og
fallast síðan á meg-
inröksemdina í sömu
setningunni?
Höfundur er blaðamaður
á Morgunblaðinu.
ÉG HEITI Helga
Pálína og er þroska-
heft. Ég er 28 ára og
hef unnið á verndaða
vinnustaðnum Bjark-
arási í mörg ár hjá
mörgum þroskaþjálf-
um. Ég er þannig gerð
að ég þarf öryggi og
festu ef mér á að líða
vel og breytingar fara
illa í mig. Þegar alltaf
er að koma nýtt og
nýtt starfsfólk verð ég
vansæl og gengur illa í
vinnunni og þá er ég
líka pirruð og erfið
heima.
Mér finnst langbest
þegar þroskaþjálfar vinna með
okkur þótt annað starfsfólk sé oft
mjög gott. Þroskaþjálfar kunna
betur á okkur og þau vandamál,
sem upp koma á vinnustað þar sem
margir misjafnlega
þroskaheftir einstak-
lingar vinna. Hvert
okkar er með sínu
móti og flest erum við
vanaföst og þess
vegna er mikilvægt að
með okkur vinni fólk
sem þekkir okkur vel
og er menntað til
starfans. Ófaglært
fólk, þótt það vilji vel,
getur aldrei komið í
stað þroskaþjálfa.
Þótt ég hafi ekki
mikið vit á launum og
svoleiðis veit ég að
þroskaþjálfar hafa
mjög lág laun. Mér er
sagt að þeir hafi miklu lægri laun
en t.d. hjúkrunarfræðingar og leik-
skólakennarar, sem hafa víst ekki
nein svakalaun, og það finnst mér
óréttlátt. Þroskaþjálfar vinna mjög
erfitt og slítandi starf og ættu að
hafa gott kaup. Ef þeir hefðu gott
kaup myndu þeir vera kyrrir hjá
okkur og yrðu ekki neyddir til að
segja upp og fá sér aðra vinnu
vegna lélegs kaups.
Nú eru þroskaþjálfar búnir að fá
nóg og eru að fara í verkfall og þá
verður lokað í Bjarkarási og ég
kvíði mikið fyrir því eins og við öll
sem þar vinnum. Þá verðum við að
vera heima og láta okkur leiðast.
Því fylgir mikið álag á okkur og
alla sem að okkur standa því það
getur verið mjög erfitt og krefjandi
að hafa okkur heima og frá
vinnunni okkar kannski marga
daga, vikur eða mánuði. Andleg og
líkamleg velferð margra okkar og
fjölskyldna okkar er í húfi ef ekki
fást þroskaþjálfar til að vinna með
okkur og ef við verðum lengi frá
vinnu vegna verkfalls.
Ég vil því fyrir mína hönd, fjöl-
skyldu minnar og allra þroska-
heftra og aðstandenda þeirra skora
á þá sem ráða, að koma í veg fyrir
verkfallið og semja strax við
þroskaþjálfa um mikla kauphækk-
un þannig að þeir geti lifað af laun-
um sínum og unnið við þau störf
sem þeir hafa menntað sig til.
Þroskaheftir vilja
ekki verkfall
Helga Pálína
Sigurðardóttir
Þroskaþjálfaverkfall
Þroskaþjálfar eiga skilið
hærra kaup, segir
Helga Pálína Sigurð-
ardóttir, og skorar á
alla að koma í veg fyrir
verkfallið.
Höfundur er starfsmaður á verndaða
vinnustaðnum Bjarkarási.
flísar
Stórhöfða 21, við Gullinbrú,
sími 545 5500.
www.flis.is
netfang: flis@flis.is