Morgunblaðið - 17.05.2001, Qupperneq 57

Horft yfir Dimmugljúfur og inn að Vatnajökli. Til vinstri er Innri-Kárahnjúkur og fyrir miðri mynd er Sandfell.
KANNSKI er það ofsnemmt að kveða erfiljóðum Fljótsdalshérað, þvíþað er enn ekki dautt, og
hefur ekki verið dæmt til dauða. Það
hefur bara verið úrskurðað í gæslu-
varðhald. Málaferli eru að hefjast og
dómur mun falla í haust. Aftakan
verður síðan framkvæmd í nokkrum
skrefum næstu árin.“ Þetta eru nokk-
ur upphafsorð úr erindi Helga Hall-
grímssonar, náttúrufræðings á Egils-
stöðum, sem hann flutti á aðalfundi
Landverndar sl. laugardag. Ræddi
hann þar áhrif fyrirhugaðrar Kára-
hnjúkavirkjunar og náttúrufar. Á
fundinum fluttu einnig erindi þeir
Árni Bragason, forstjóri Náttúru-
verndar ríkisins, og Hrannar Björn
Arnarsson, formaður umhverfis- og
heilbrigðisnefndar Reykjavíkur. Árni
ræddi um Vatnajökulsþjóðgarð og
gildi svæðisins norðan Vatnajökuls í
því sambandi og Hrannar Björn um
umhverfismál höfuðborgarinnar.
Helgi Hallgrímsson sagði m.a. í er-
indi sínu að mun meira væri í húfi
vegna hennar en Fljótsdalsvirkjunar.
„Það er hvorki meira né minna en allt
Fljótsdalshérað, utan frá strönd og
inn til jökla og Reyðarfjörður að auki.
Þó Eyjabakkar séu frábær staður,
sem varla á sinn líka á jörðinni, er
umfang þeirra framkvæmda sem nú
eru áætlaðar svo margfalt stærra og
meira, að þetta er á engan hátt sam-
bærilegt, auk þess sem Eyjabakka-
svæðið sleppur ekki alveg heldur.“
Löglega rétt en ekki
siðferðilega
Í framhaldi af þessu hugleiddi
Helgi eignarhald lands og ráðstöfun-
arrétt: „Það er viðtekin skoðun að
viðkomandi sveitarfélög, eða öll ís-
lenska þjóðin eigi það land sem þarna
er áætlað að breyta og spilla, og því
geti fulltrúar þessara aðila veitt leyfi
til að búa þar til jökulvatnslón, byggja
stíflur og grafa skurði og göng þvers
og kruss. Þetta kann að vera löglega
rétt, en siðferðilega getur það engan
veginn staðist, og þegar lög og sið-
ferði stangast á hlýtur það síðar-
nefnda að hafa vinninginn,“ sagði
Helgi og kvað dagljóst að þeir sem
telja sig eiga landið geti ekki farið
með það eins og þeim býður við að
horfa.
Þá rifjaði Helgi upp umfangsmikla
starfsemi Norðmanna á Austfjörð-
um, síldveiðar kringum 1870 og hval-
veiðar um aldamótin þar á eftir. Líkti
hann þessu við stóriðju nútímans,
þorpin hefðu myndast og fólksfjölgun
orðið en síðan hefði þessi stóriðja skil-
ið eftir sig rústir og mannlíf í rústum.
Hann sagði Norðmenn aftur leita í
auðlindir fjórðungsins, nú „með
dyggri aðstoð íslensku ríkisstjórnar-
innar og hins alþjóðlega auðmagns.
Nú er það annars vegar vatnsorkan
og hins vegar sjórinn sem talinn er
henta vel fyrir uppeldi laxfiska, sem
þeir sækjast eftir. Þeir eru komnir yf-
ir kvótann heima hjá sér og því er
þetta þautalendingin. Og það sem
meira er: Enn gína Austfirðingar við
því agni sem fyrir þá er beitt, eins og
laxinn sem þar á að fara að rækta í
hverjum firði.“ Helgi sagði fyrirhug-
aðar stórframkvæmdir réttlættar
með því að auka þurfi atvinnu m.a. til
að koma í veg fyrir búferlaflutninga
til höfuðborgarsvæðisins. Hann full-
yrti að hefði orðið jöfn og eðlileg at-
vinnuþróun á Austfjörðum í stað
sveiflukenndrar stóriðju við veiðar
hefði brottflutningur fólks ekki orðið
það eilífðarvandamál sem raun ber
vitni. Hann sagði enga tryggingu fyr-
ir því að nútímastóriðja entist lengur
en hinar fyrri. „Aðferðir og aðstæður
breytast ört nú á tímum, og það sem
er hagkvæmt í dag getur orðið óhag-
stætt á morgun, eins og hringsnún-
ingur fjárfesta í fyrravor er gott
dæmi um.
Helgi benti á að menn hefðu á öll-
um tímum skapað sér atvinnu þar
sem þeir vildu eiga heima og hefði
ekki þurft stóriðju eða aðrar utanað-
komandi ráðstafanir til. „Ef menn
halda að möguleikar séu betri annars
staðar flytja þeir þangað, og við því er
ekkert að gera. Búferlaflutningur
byggist oft meira á trú en staðreynd-
um og fyrr en varir getur trúin eða
tískan snúist við, Austurlandi í hag.
Eins og stendur er nóg atvinna á
Austurlandi, en samt fækkar fólki,“
sagði hann og spurði hvers vegna
fólksfjöldinn væri slíkt keppikefli
hérlendis.
Varðandi breytingar á landi og lífi
vakti Helgi athygli á því að með Kára-
hnjúkavirkjun ætti ekki aðeins að
virkja samanlagt vatn Jökulsár á Dal,
Jöklu, og Jökulsár í Fljótsdal heldur
og að smala vatni af um 1.500 til 2.000
ferkílómetra svæði milli jökulsánna
tveggja og af svonefndu Hraun-
asvæði og tengja með skurðum og
veitum. „Meira að segja Eyjabakka-
svæðið sleppur ekki við skurði og lón
og Snæfell verður umkringt skurðum
og veitum í hálfhring að norðan, eins
og áður var áætlað við Fljótsdals-
virkjun.“ Helgi sagði þessa söfnun á
smásprænum næsta grátbroslega
miðað við vatnsmagnið í Jöklu þar
sem allar aðrar ár ásamt Jökulsá í
Fljótsdal gæfu aðeins um fimmtung
af heildarafli virkjunarinnar.
Lengri tíma þarf til skoðunar
á umhverfismati
Undir lok erindis síns gerði Helgi
umhverfismat virkjunarinnar að um-
talsefni. Sagði hann gerð skýrslunnar
hafa einkennst af tímaþröng og að
mikill hluti rannsókna hefði verið
unninn af starfsmönnum Náttúru-
fræðistofnunar sem jafnframt væri
umsagnaraðili. Taldi hann slíkt
óheppilegt. Hann benti á að eðlilegt
hefði verið að taka Kárahnjúkavirkj-
un með starf nefndar varðandi
rammaáætlun um nýtingu vatnsafls
og jarðvarma sem falið hefði verið að
meta 25 fyrstu virkjunarkostina. Þá
benti Helgi á að umfang skýrslna um-
hverfismats virkjunarinnar væri slíkt
að engin von væri til þess að Skipu-
lagsstofnun, umsagnaraðilar og hvað
þá hinn almenni borgari gætu kynnt
sér málið á þeim tíma sem gefnir
væru. Væru lögin að því leyti gölluð
og yrði að vera í þeim heimild fyrir
lengri frestum þegar svo umfangs-
mikil mál væru til skoðunar.
Varðandi aðra kosti rifjaði Helgi
upp að heimamenn hefðu bent á þann
möguleika að leiða Jöklu í göngum
eða skurði út Fljótsdalsheiði og
steypa því niður í Neðra-Dal, um 400
m fall. Einnig benti hann á tillögu um
að hafa stífluna við svonefnt Horn,
um 5 km innan við Kárahnjúk fremri.
Myndi þá ein stífla duga í stað þriggja
og myndu þá gljúfrin og mikill hluti
sethjalla innan við þau sleppa við
rask.
Í lokin benti Helgi Hallgrímsson á
að ekki færi milli mála að ríkisstjórn-
in hefði tekið þá ákvörðun fyrir hönd
íslensku þjóðarinnar að Kárahnjúka-
virkjun skyldi rísa hvað sem í skærist
ásamt álverksmiðju í Reyðarfirði.
Sagði hann stórfelldar vegafram-
kvæmdir í Fljótsdal staðfesta það svo
og undirbúningur útboðs og sagði
hann umhverfismatið því aðeins hafa
verið formsatriði.
Þjóðgarðurinn Vatnajökull var um-
fjöllunarefni Árna Bragasonar. Hann
rifjaði upp varðandi þjóðgarðinn í
Skaftafelli að á núvirði hefði upp-
bygging aðstöðu þar kostað kringum
130 milljónir króna og að á síðasta ári
hefðu um 148 þúsund gestir komið í
þjóðgarðinn. Tjaldgestir væru milli
15 og 25 þúsund á ári hvejru. Skafta-
fell verður miðstöð þess þjóðgarðs
sem stofnaður verður á næsta ári.
Árni sagði nefnd vera að vinna að
hugmyndum um þjóðgarð norðan
jökulsins, frá Eyjabökkum, Snæfelli,
Hafrahvammagljúfrum og Vestur-
Öræfum og að Kverkfjöllum og
nefndi núverandi friðlönd og ýmis
önnur svæði allt um hverfis jökulinn
sem myndu vonandi tengjast Vatna-
jökulsþjóðgarði í framtíðinni.
Árni sagði hugmyndina að miðstöð
fyrir þjóðgarð norðan og austan jök-
uls yrði við innanvert Lagarfljót en
aðrar starfsstöðvar fyrir framtíðar-
þjóðgarð gætu verið við Lakagíga, í
Lónsöræfum og Kverkfjöllum. Hann
taldi stofnkostnað fyrir þjóðgarð
norðan jökuls geta orðið kringum 500
milljónir króna og væri helmingur
þess vegna vegalagninga en annað
m.a. húsnæði og önnur aðstaða á
starfsstöðvunum. Hann gerði ekki
ráð fyrir akfærum brúm yfir vatnsföll
heldur göngubrúm. Kvað Árni þetta
ekki mikla fjárfestingu miðað við
virkjun og stóriðju þar sem fjárfest-
ing vegna hvers starfs myndi að sögn
hans vera kringum 250 milljónir
króna. Gert væri ráð fyrir nokkrum
heilsárs stöðugildum en hann sagði
þjóðgarðinn tvímælalaust eiga eftir
að fæða af sér fleiri störf og meiri
starfsemi sem tengist ferðaþjónustu.
Þá setti Árni fram samanburð á
kostum virkjunar og þjóðgarðs sem
til umræðu hefði verið í hópnum sem
vinnur á vegum rammaáætlunar um
nýtingu vatnsafls og jarðvarma en
hann sagði matið ekki frágengið. Yrði
virkjað sagði hann tapast um 37 fer
kílómetra gróðurlendis með hátt
verndargildi en með þjóðgarði yrði
náttúruleg framvinda gróðurs og
dýralífs tryggð. Virkjun þýddi 925
ferkílómetra skerðingu víðernis sem
nú væri að mestu án mannvirkja.
Hann sagði vegi og aðgengi ferða
manna batna vegna virkjunar en því
mætti einnig ná með stofnun þjóð-
garðsins. Þá sagði hann bæði virkjun
og þjóðgarð þýða ný störf og um álit
alþjóðasamfélagsins sagði hann að
það myndi horfa til þess með nei-
kvæðum afleiðingum ef gengið yrði á
náttúruauðlind með virkjun. Yrði
ekki af því myndi áfram verða fyrir
hendi stærsta ósnortna víðerni Evr-
ópu.
Meira samstarf sveitarfélaga
á höfuðborgarsvæðinu
Hrannar Björn Arnarsson ræddi
umhverfismál höfuðborgarinnar og
sagði þau fá sífellt meira vægi í borg-
arkerfinu. Hrannar sagði mælingar á
loftgæðum ekki hafa verið í samræmi
við samþykktar kröfur en það stæði
til bóta og að brýnt væri að auka upp-
lýsingagjöf og birta tölur um mæling-
ar jafnóðum. Með aðgerðum væri
unnt að draga úr loftmengun, svo sem
að draga úr notkun jarðefnaeldsneyt-
is og taka upp nýja orkugjafa, svo
sem vetni, metan og rafmagn, leggja
yrði meiri áherslu á almenningssam-
göngur og þétta byggð. Þá sagði hann
að draga yrði út notkun nagladekkja
og atriði eins og uppgræðsla örfoka
lands og bætt umhirða skiptu einnig
máli. Formaðurinn sagði mikið átak
hafa orðið í hreinsun strandlengju
höfuðborgarinnar og myndi árið 2003
allt skolp verða leitt á haf út. Sagði
hann það verkefni hafa kostað alls um
7,5 milljarða króna.
Hrannar sagði margskiptingu
sveitarfélaga á höfuðborgarsvæðinu
valda ákveðnum hrepparíg og stefna
bæri að aukinni samvinnu og helst
sameiningu sveitarfélaganna. Einnig
þyrfti að styrkja stjórnkerfi allra um-
hverfismála.
Tryggvi Felixson, framkvæmda-
stjóri Landverndar, sagði fjárhag
Landverndar traustan þrátt fyrir
rekstrartap á síðasta ári sem verið
hefði um 400 þúsund krónur. Eign
samtakanna á Skólavörðustíg var
seld og hefur skrifstofan fengið inni
hjá Skógræktarfélagi Íslands sem
hann sagði góðan kost. Tryggvi sagði
tap sýnilega verða nokkurt af rekstr-
inum í ár svo og á næsta ári en úr því
mætti búast við að jöfnuður næðist.
Fjögur megin starfssvið Landvernd-
ar eru rekstur skrifstofunnar;
fræðslusetrið að Alviðru, en Tryggvi
sagði starfsemi þar æ umfangsmeiri
og þýðingarmeiri; ýmis sérstök verk-
efni sem samtökin tækju að sér og
áhættuverkefni, svo sem ráðstefnu-
hald og umsjón með verkefninu Vist-
vernd í verki. Sagði hann fjárhaginn
ráðast mjög af því hvernig tækist að
afla fjár til einstakra verkefna sam-
takanna.
Rætt um þjóðgarða og áhrif Kárahnjúkavirkjunar á aðalfundi Landverndar
Fljótsdals-
héraðið
allt í húfi
Morgunblaðið/RAX
Í umfjöllun um væntanlega Kárahnjúka-
virkjun á aðalfundi Landverndar á Egils-
stöðum kom fram að áhrif hennar eru talin
ná um allt Fljótsdalshérað frá strönd til
jökla. Jóhannes Tómasson sat fundinn og
fylgdist með umræðum um virkjanamál,
þjóðgarða, umhverfismál og fleira.
joto@mbl.is
FRÉTTIR
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 17. MAÍ 2001 57
SKRIFAÐ var undir samning milli
bæjarstjórnar Austur-Héraðs og
Landverndar um aðild sveit-
arfélagsins að verkefninu Vistvernd
í verki á aðalfundinum. Katrín Ás-
grímsdóttir, forseti bæjarstjórnar,
og Tryggvi Felixson, fram-
kvæmdastjóri Landverndar, skrif-
uðu undir samninginn.
Markmið verkefnisins er að efla
vitund og þekkingu fólks á því hvað
gera má í daglegu lífi til að gera um-
gengni við umhverfið vistvænni og
stuðla að betri nýtingu nátt-
úruauðlinda. Það er unnið í sam-
starfi við erlend samtök og er Ísland
eitt 17 landa sem taka þátt. Í skýrslu
Landverndar kemur fram að sveit-
arfélög sem hafa tekið upp umhverf-
isverkefnið Staðardagskrá 21 líti á
það sem góðan kost að geta boðið
íbúum að taka þátt í visthópum og
hafa um 70 fjölskyldur tekið þátt í
þeim, alls um 230 manns. Tilgangur
visthópanna er að breyta lífsvenjum
í átt til umhverfisvænni vegar.
Samið um
„Vistvernd
í verki“
Morgunblaðið/jt
Skrifað undir samninginn. Frá vinstri: Tryggvi Felixson, framkvæmda-
stjóri Landverndar, Katrín Ásgrímsdóttir, forseti bæjarstjórnar Aust-
ur-Héraðs, og Jón Helgason, fráfarandi formaður Landverndar.