Morgunblaðið - 17.05.2001, Blaðsíða 68

FÓLK Í FRÉTTUM
68 FIMMTUDAGUR 17. MAÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJI áratugurinn boðar byltingu,
talið kemur til sögunnar. Þessi um-
skipti hafa legið í loftinu, tilraunir
með hljóðsetningu hafnar fyrir all-
nokkru hjá flestöllum kvikmyndaver-
unum. M.a. hafði Warner notað hljóð-
upptökur með góðum árangri í hluta
myndarinnar Don Juan, árið 1926.
Nú stígur kvikmyndaverið skrefið til
fulls, búið að ganga í gegnum erfið-
leikatímabil, allt lagt undir, sakir
óvæntra vinsælda Don Juan. Fyrsta
talmyndin, The Jazz Singer, er frum-
sýnd í október ’27, og viðtökurnar
fara fram úr jafnvel villtustu draum-
um Warner-bræðra. Um leið og Al
Jolson hefur raust sína og syngur
„Toot, Toot, Tootsie“, „Goodbye“ og
„Mammy“, fer allt á annan endann í
kvikmyndahúsum Norður-Ameríku.
Ljóst að ekki yrði til baka snúið; nýtt
tímabil hafið í kvikmyndasögunni.
Ári síðar er talæðið búið að grípa
um sig um allan hinn vestræna heim.
Sovésku stórleikstjórarnir Pudovkin,
Alexandrov og Eisenstein voru þó
ekki á eitt sáttir; töldu að tal og hljóð-
brellur gerðu kvikmyndina að „vondu
leikhúsi“ (’28). Þetta ár frumsýnir
Eisenstein stórvirkið Október, í til-
efni 10 ára afmælis byltingarinnar,
sem þegar er farin að éta börnin sín
og þurfti leikstjórinn því að stytta
verkið til muna. Klippa m.a. út alla
kafla þar sem Trotskí kom við sögu.
Myndin er þögul, en meistara Eisen-
stein, sem öðrum vantrúuðum, átti
eftir að snúast hugur. Hitchcock setti
t.a.m. Blackmail, fyrstu, bresku tal-
myndina, á markaðinn um jólin ’28.
Liturinn kemur einnig við sögu,
The Black Pirate (’26), nýjasta mynd
Douglas Fairbanks, er sú fyrsta í
fullri lengd, í tveggja tóna Techni-
color-litum. Tvö, ný kvikmyndaver
eru stofnuð, örlög þeirra verða ólík.
MGM (’24), varð samstundis það
stæsta um árabil, en RKO (’29), náði
aldrei reisn „hinna stóru“, kvik-
myndavera Hollywood.
Óskarsverðlaunaveislan hefst
Annar stórviðburður sem á sér
stað á þriðja áratugnum er upphaf
frægðarferils Óskarsins, eftirsóttustu
verðlauna kvikmyndaheimsins.
Bandaríska kvikmyndaakademían
(AMPAS) er stofnuð ’28, fyrir til-
stuðlan Louis B. Meyer. Með þátt-
töku fulltrúa úr flestum greinum
kvikmyndagerðarinnar og fyrsta
verkefni hennar er að koma á fót ár-
legri verðlaunaafhendingu fyrir
framúrskarandi árangur á þeim svið-
um.
16. maí ’29 er fyrsta Óskarsverð-
launahátíðin haldin með tilheyrandi
pompi og pragt. Verðlaunahafarnir
eru þrettán, þeirra helstir leikarinn
Emil Jannings (The Way Of All
Flesh og The Last Command) og
leikkonan Janet Gaynor (Sunrise,
Seventh Heaven og Street Angel).
Besti leikstjórinn er kjörinn Frank
Borzage, en Wings besta mynd árs-
ins. Tveir listamenn fá „sérstök verð-
laun“; Chaplin fyrir fjölhæfni (leik-
stjórn, handrit, leik og framleiðslu
The Circus) og Warner-bræður fyrir
tímamótaverkið The Jazz Singer.
Líflegur áratugur
Árið 1921 hefst með látum á meg-
inlandinu. Victor Sjöström frumsýnir
í Stokkhólmi Körkarlen, byggðri á
sögu Selmu Lagerlöf. Une brute,
mynd Daniels Pompard, særir sóma-
tilfinningu hinna hreinlífu Frakka, og
er bönnuð. Stórstjarnan Douglas
Fairbanks móðgast svo hressilega út
í sömu þjóð, að hann heitir því að
stíga aldrei framar á franska grund.
Ástæðan slæmir dómar þarlendra
um frammistöðu leikarans sem
D’Artagnan, í Musterisriddurunum
þrem. Myndin er framleidd í nýju
kvikmyndaveri Pathé í París. Frans-
maðurinn Abel Gance kemst á blöð
sögunnar með Napoleon. Myndin er
þrír og hálfur tími á lengd og búin að
ganga í gegnum ótrúlega erfiðleika,
en þykir meistaraverk.
Chaplin setur allt á annan endann
er hann heimsækir heimaborg sína,
London. Mikla athygli vekur sýning
myndarinnar The Lodger (’26), fram-
úrskarandi góðrar spennumynd,
gerðrar af kornungum (25 ára) skrif-
stofumanni, Alfred Hitchcock að
nafni.
Austur í Moskvu frumsýnir hinn 26
ára gamli Eisenstein Beitiskipið Pót-
emkin. Eina af perlum kvikmynda-
sögunnar með mörgum, ódauðlegum
atriðum, Odessa-tröppunum o.fl.
Í Danmörku setur leikstjórinn
Benjamin Christensen landa sína úr
jafnvægi með myndinni Heksen –
Galdrar í gegnum tíðina. Áhrifarík í
heimildarmyndastíl um galdra og
dára, allt frá miðöldum til samtímans.
Leikur Christensen paurann sjálfan
en myndin á eftir að valda miklum
deilum innan lands sem utan. Landi
hans, Carl Dreyer, vekur nokkra at-
hygli með mynd um Jóhönnu af Örk
(’28).
Fyrsta talmynd þýska fyrirtæk-
isins UFA á eftir að verða klassík,
sjálfur Blái engillinn (’30), sem gerir
alþjóðastjörnu úr Marlene Dietrich,
undir handleiðslu Josefs von Stern-
berg. Hann snýr aftur heim til að
stýra leikkonunni og hinum magnaða
Emil Jannings. Ekki er hægt að ljúka
umfjöllun um þann þriðja og Evrópu,
án þess að geta hneykslunarhell-
unnar L’Age d’or’ (’30) eftir meistara
Luis Buñuel, með hjálp vina sinna og
landa, Salvador Dali og Juan Miró.
Súrrealísk myndin er hvöss og háðsk
ádeila á borgarastéttina og fer ekki
síst fyrir brjóstið á gyðingahöturum,
sem í marggang vinna spellvirki í
tengslum við sýningarnar í París.
Vestan hafs gerir The Kid, nýjasta
mynd Chaplins, stormandi lukku árið
1921. Ekki síst frammistaða hins
unga Jackie Coogan í titilhlutverkinu.
Fjórum árum síðar kemur meistara-
verkið Gullæðið – The Gold Rush
fram á sjónarsviðið, og er ákaflega
vel tekið. Litli flækingurinn aldrei
betri en japlandi á skóreimum sínum
í fimbulkulda norðurslóða og brauð-
snúðadansinn verður eitt af ódauð-
legum augnablikum kvikmyndanna.
Chaplin lýkur einnig við The Circus á
áratugnum. Myndin inniheldur nokk-
ur sígild atriði með litla flækingnum,
en viðtökurnar ekki jafn stórkostleg-
ar og hvað snerti Gullæðið. Stór-
myndin The Four Horsemen Of the
Apocalypse (’21), fær metaðsókn. Ári
síðar hefst sigurganga Boðorðanna
10 (’22) eftir Cecil B. De Mille. 1925
kemur Ben Húr, önnur biblíumynd,
talsvert á óvart. Kostnaðurinn, 4
milljónir dala, þykir himinhár og
myndin er búin að vera á annað ár í
framleiðslu, sem þá var óþekkt fyr-
irbrigði. Hvað sem öllu líður á mynd-
in eftir að skila stórgróða.
Douglas Fairbanks viðheldur sinni
slípuðu stórstjörnuímynd, með vel-
lukkuðum, feykivinsælum ævintýra-
og skylmingamyndum á borð við The
Thief of Bagdad (’24). Sama ár vekur
vestrinn Iron Horse mikla athygli,
ekki síst á leikstjóra sínum, John
Ford, sem siglir með myndinni inn í
eftirminnilega frjótt tímabil hjá Fox.
Hæfileikaflótti í vesturátt
Allt frá því að bandaríski kvik-
myndaiðnaðurinn nær yfirburðum,
m.a. vegna rúmra peningaráða,
markvissrar stjörnusköpunar og
skilningi á mikilvægi góðra leikstjóra,
fer að bera á gagnkvæmum vilja fyrir
því að áberandi kvikmyndagerðar-
menn flytji vestur um haf. Má segja
að straumurinn hafi haldist óslitinn
síðan. Við upphaf áratugarins fær
ítalski hjartaknúsarinn Rudolph Val-
entino bandarísk kvenmannshjörtu
til að slá hraðar en áður þekkist.
Ástæðan fimlegur lima- og vopna-
burður og tangósveifla í The Four
Horsemen Of the Apocalypse. Róm-
anska kvennagullið hafði reyndar
hlúð að rósabeðum og öðrum jarð-
argróðri í Miðgarði, fyrst eftir að
hann tók land í New York. Þaðan lá
leiðin um San Fransisco, til Holly-
wood og á hvíta tjaldið. Myndir hans
náðu meiri vinsældum meðal kven-
þjóðarinnar en áður hafði þekkst, lík-
lega er hann fyrsta ofurstjarna kvik-
myndasögunnar. Myndir á borð við
Blóð og sand, Scaramouche og Fang-
ann í Zenda setja aðsóknarmet.
Frægðarferlinum lýkur snögglega,
þegar Valentino fellur frá úr líf-
himnubólgu árið 1926, aðeins 31 árs.
Á toppi frægðarinnar, dáður af millj-
ónum kvenna um allan heim.
1924 kemur Greta Garbo, óþekkt,
sænsk leikkona, fram í sviðsljósið, í
myndum leikstýrðum af Mauritz
Stiller. Ári síðar vekur hún lukku í
Joyless Street, mynd þýska leikstjór-
ans G.W. Pabst. Meyer verður hug-
fanginn af myndum Stillers og vill að
hann endurgeri Gösta Berlingssögu í
Hollywood. Stiller samþykkir með
einu skilyrði – að Garbo fylgi með í
samningnum. Þar með verður ein
kunnasta goðsögn kvikmyndanna til,
fyrir tilstilli hádramatískra stór-
mynda. Málin þróast hinsvegar þann-
ig í Vesturheimi að Stiller nær sér
ekki á strik og fellur frá ’28, þegar
sköpunarverk hans er að vinna að átt-
undu mynd sinni vestra. Garbo siglir
hraðbyri í að verða vinsælasta kven-
stjarna samtímans með myndum eins
og Flesh and the Devil (’26), Love
(’27) og Wild Orchids (’29). Toppar
áratuginn með Önnu Christie (’30),
fyrstu talmynd sinni, sem auglýst er
á einfaldan hátt: „Garbo Talks!“
Þýskir leikstjórar verða eftirsótt
innflutningsvara í kvikmyndaborg-
inni. Fritz Lang kemst á hvers manns
varir með Dr. Mabuse (’21), Kriem-
hilds Rache (’22) og ekki síst Metro-
polis (’27). Undir lok áratugarins er
hann farinn að pakka saman í Þýska-
landi. F.W. Murnau er annar hæfi-
leikamaður sem verður heimsfrægur
fyrir snilldarverk á borð við Nosfe-
ratu (’22), Der letzte Mann (’24), Tar-
tüff og Faust (’27). Þá þótti Fox orðið
tímabært að fá hann til starfa á
Kyrrahafströndinni, þar sem hann
lauk við nokkrar myndir á þriðja ára-
tugnum, Sunrise (’27) þeirra frægust.
Þýski leikstjórinn Ernst Lubitsch,
sem getið hefur sér frægðarorð fyrir
myndirnar Carmen, Madame Dub-
arry, o.fl., kemur til Hollywood til að
nema nýjustu tækni kvikmyndagerð-
ar og kynna Ástir Faraósins, sem
hann hefur í farangrinum. Fær fjölda
tilboða, lífið brosir við hinum tæplega
þrítuga hæfileikamanni. Mary Pick-
ford verður fyrst til að ráða hann til
stjórnunarstarfa vestra, í myndinni
Rosita (’23). Þá er ógetið Svíans Vict-
ors Sjöström, sem skapar meist-
araverkið The Wind (’28) í sínum
nýju heimkynnum, með Lillian Gish í
aðalhlutverki.
Hláturinn lengir lífið
Frá fyrstu tíð eru gamanmyndir
eitt eftirsóttasta skemmtiefnið í bíó-
unum. Chaplin stórstjarna, The Key-
stone Cops, o.fl. Á þriðja áratugnum
koma ný, stórkostleg andlit fram á
sjónarsviðið. Harold Lloyd er snill-
ingurinn á bak við gleðigjafana Saf-
ety Last (’22) og Why Worry (’23).
Marx-bræður innleiða nýjan og
ferskan tón í grínmyndina um miðjan
áratuginn. Algjört virðingarleysi og
yfirgangur er þeirra aðal; Chico,
Harpo, Groucho og Zeppo, er ekkert
heilagt. Líkt og kemur fram í Too
Many Kisses (’25), The Coconuts
(’29), og ekki síst, fyrstu klassíkinni,
Animal Crackers (’30). Blómatími
Busters Keaton er þriðji áratugurinn,
er hann sendir frá sér gullmolana
The Three Ages, Our Hospitality,
Sherlock, Jr., The Navigator og síð-
ast en ekki síst The General (’27).
Þá er ógetið heiðurskarlanna Stans
Laurel og Olivers Hardy, vinsælasta
gamantvíeykis sögunnar. Þeir fá
sjaldnast efni þeim samboðið, en
nokkur verk frá þriðja áratugnum,
t.d. Double Whooppy, Below Zero og
Hog Wild, eru með þeirra bestu.
Áratugur
talmyndanna
Napoleon. Myndin er 3½ tími á lengd, en þykir meistaraverk.
Chaplin í The Gold Rush.
Úr The Jazz singer frá 1927, fyrsta myndin í fullri lengd sem var með hljóði.
Bíóöldin1921-1930
eftir Sæbjörn Valdimarsson