Morgunblaðið - 18.08.2001, Blaðsíða 28

UMRÆÐAN
28 LAUGARDAGUR 18. ÁGÚST 2001 MORGUNBLAÐIÐ
ÞESS eru mörg dæmi í út-
löndum, að staðarheiti verði að
mannanöfnum og berist
kannski sem slík út um víðan
völl. Tekoa er virkisbær í Júd-
eu og verður ekki betur séð en
bæði karlar og konur hafi feng-
ið nafn sitt af honum. Og viti
menn. Árið 1801 er tekið alls-
herjarmanntal hér úti á Íslandi
og þá heitir 14 ára mær á Rifi á
Snæfellsnesi Tekóa. Þetta mun
vera staknefni hérlendis.
Í þætti 1119 var minnst á
nafnið Blær. Það hefur hér á
landi orðið bæði heiti karla og
kvenna. Í Dictionary of First
Names eftir Júlíu Cresswell er
ráð fyrir því gert, að manns-
heitið Blair sé orðið til úr
skosku viðurnefni og áður
staðarnafni. Í gelísku máli er
þetta Blar og á að merkja
„slétt votlendi, mýrar“.
Nú er frá því að segja, að á
okkar tungu eru til orðin blær
= andvari og blær = hrútur.
Af hinu seinna eru til örnefni
sem gefa til kynna að eignar-
fallið hafi verið blævar. Til var
Blævardalur (Blævadalur) og
Blævardalsá eða Blævadalsá.
Nú er, sem sagt var, svo
komið hér á landi að Blær er
bæði heiti karla og kvenna.
Karlmannsnafnið Blær veldur
ekki miklum vanda. Þó má
deila um hvort eignarfallið eigi
að vera Blæs eða Blævar. Ég
mæli með síðarnefndu gerð-
inni.
En þegar Blær er orðið
kvenheiti vandast málið. Í
Nöfnum Íslendinga eftir Guð-
rúnu Kvaran og Sigurð Jóns-
son er gefin tvennskonar beyg-
ing: annaðhvort Blær, Blæ,
Blæ, Blær eða Blær, Blæ,
Blævi, Blævar. Mér finnst
hvort tveggja vandræðalegt,
enda veit ég ekki til þess að
mannanafnanefnd hafi viður-
kennt Blær sem kvenmanns-
nafn. Á þriðja tug þessarar
aldar fékk einn sveinn nafnið
Blær, og í þjóðskrá 1989 voru
þeir orðnir fimm, allt síðara
nafn.
Árið 1957 kom út bókin
Brekkukotsannáll eftir Hall-
dór Kiljan Laxness. Þar er
konan nefnd Blær. Það hygg
ég hafi ýtt undir íslenskt fólk
að taka upp þetta kvenheiti.
Elsta dæmi sem ég þekki er
frá 1973, og í þjóðskránni 1989
var aðeins ein. Þess má geta,
að til er karlheitið Blævar.


Inghildur austan kvað:
Hrúturinn Janúar jarmaði,
út af jafnvægisleysi sér barmaði,
fannst skrílmenna siður
að skera ær niður;
ó, hve Snaghyrnu heitna ’ann harmaði.


Niðurlag bréfs frá próf.
Baldri Jónssyni:
„Þá dettur mér allt annað í
hug. Hvað skyldi vera unnið
við það að segja t.d. „tvötvö-
jafntefli“ fremur en „jafntefli,
tvö tvö“, eða „þrjútvösigur“
fremur en „sigur, þrjú tvö“?
Tískan lætur ekki að sér hæða.
Það er annars mesta furða
hvað „bóingsjöhundruðtutt-
uguogsjöþotur“ endast.
Ævinlega blessaður.“


Sigurður Einarsson (1898–
1967) var gott skáld og afburða
ræðumaður. Ég minnist þess
að hann kom einu sinni til Ak-
ureyrar og flutti þá ræðu af
svo funandi sannfæringar-
mætti og orðsnilld, að ég man
varla aðra slíka. Það var helst
að manni dytti í hug það sem
sr. Matthías orti um Benedikt
Sveinsson:
Féll sem flaumiða,
foss og háskriða
– fólk stóð forviða –
fall hans málkviða.
En und brábarði
brann sem logvarði
hugurinn skapharði
er sitt hauður varði.
En af kveðskap Sigurðar
langar mig að tilfæra ljóð hans
„H.K.L.“, um gamlan skóla-
bróður. Þetta ljóð birtist 1952 í
bókinni Yndi unaðsstunda:
Beiskur og hýr,
bitur og glettinn í senn.
Alltaf á verði og ögn til hliðar
við aðra menn.
Tómlátlegt fas,
tillitið spurult og kalt.
En hugsunin, stíllinn, tungutakið
tindrandi snjallt.
Engum andartak sýnt,
hvað innst í sefa býr.
Ellinnar dul og aldanna reynsla
– og alltaf nýr.


Grjót er „steinar, steinasam-
safn“, segir Ásgeir Blöndal
Magnússon. Grjót er því safn-
heiti (lat. nomen collectivum)
og sjaldhaft í fleirtölu. Ekki er
það þó dæmalaust, og mér
finnst of mikið af því gert að
tala um hnullungana, grettis-
tökin, sem „grjótin“. En limru
man ég eftir, þar sem mér þótti
skaplegt að hafa grjót í fleir-
tölu. Ekki man ég lengur hver
orti:
„Ég syndi yfir flaumbólgin fljótin
og fleygist um aurana og grjótin,
svo vakur og þolinn,“
hneggjar Vindheima-folinn,
„og gef Rauðskjónu (skeifu) undir fót-
inn.“
Skrattinn sjálfur lenti einu
sinni í grjótvandræðum, en þá
átti hann að slá allt túnið á
Tindum á einni nóttu. En í
Tindatúni var frægt tóftarbrot,
kallað Gníputótt, sem var mjög
illslægt og seinslægt. Fór svo
að kölski hafði ekki lokið við að
slá það, þegar dagaði. Í upp-
gjöf sinni kvað hann vísu sem
allir hafa ekki á einn veg, en til
dæmis svona:
Grjót er nóg í Gníputótt,
glymur járn í steinum.
Þó túnið sé á Tindum mjótt,
tefur það fyrir einum.
Auk þess er ekki rétt að tala
um að draga „að sér“ fé, ef
menn taka fjármuni með
ólögmætum hætti, en á þessu
var margstagast í fréttum á
„Aksjón“. Þetta heitir að
draga sér fé, sjá baksíðu
Morgunblaðsins 19. júlí sl.
Meira um þetta síðar.
En Broddi Broddason fær
gildan staf fyrir engin eftir-
mál, þar sem glapyrðingar
hefðu trúlega sagt: „Engir eft-
irmálar.“
ÍSLENSKT MÁL
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
122. þáttur
UNDIRRITUÐ átti
því láni að fagna að vera
stödd erlendis meðan
gerningaveðrið vegna
ógæfu Árna Johnsens
reið yfir. Ég ætla því
ekki að fara neinum
orðum um það hér hvað
mig tekur sárt að sjá
samstarfsmann og
ágætan vin í þessum
sporum.
Það var því ekki fyrr
en ég kom heim og tók
að lesa dagblöð liðins
mánaðar að ég gat séð
hvernig þar hafði verið
tekið á þessu máli. Þótt
ég læsi þau skrif nokk-
uð vandlega gat ég ekki annað séð en
að dagblöðin hefðu, þrátt fyrir smá-
broslega sjálfumgleði fjallað um
þessa frétt, því að frétt var þetta
vissulega og hún ekki af hversdags-
legra taginu, með faglegum hætti. Ég
sá hins vegar ekki sjónvarp né hlust-
aði á útvarp á þessum tíma og veit því
ekki hver orð kunna þar að hafa fallið
sem gætu réttlætt hrollvekjandi
myndhverfingu Björns Bjarnasonar
sem sá Árna sem særða hind með iðr-
in úti á vonlausum flótta undan hræ-
gömmum. Sjálfsagt hefur Björn séð
eitthvað það sem olli þessum hug-
renningartengslum.
Ég ætlaði svo sannarlega að leiða
hest minn frá allri umræðu um þetta
mál en það sem því
veldur að ég get hreint
ekki orða bundist er
dæmalaust viðtal við
Davíð Oddsson í Dag-
blaðinu nú fyrir stuttu.
Þar slær Davíð frá
sér eins og fyrirsögnin
kynnir. Davíð virðist
gera því skóna að and-
stæðingar hans í stjórn-
málum muni nota þetta
mál til að koma höggi á
Sjálfstæðisflokkinn og
ríkisstjórnina og því
skipti nú öllu máli að
koma þeim í vörn með
því að rifja upp öll hugs-
anleg hneykslismál allt
frá lýðveldisstofnun og leiða þau öll
til þeirrar niðurstöðu að enginn hafi
nokkru sinni tekið ábyrgð á gerðum
sínum nema sá hinn sami hafi verið
skírður og fermdur bæði inn í Heim-
dall og Sjálfstæðisflokkinn.
Nú eru slíkar hugleiðingar, rétt
eins og hindin menntamálaráðherr-
ans, einkaleg tilfinningamál og þegar
slík eru borin á torg setur menn
hljóða og blygðast sín. Í hæsta lagi að
menn segi eins og aldursforseti
þingsins,sem sjálfsagt þekkir hjörtu
og nýru ríkisstjórnarflokkanna flest-
um betur að þetta sé „auðvitað
dæmalaus þvæla“. Ég gat hins vegar
ekki orða bundist þegar ég sá að Dav-
íð, þegar hann seildist í ýmsar áttir
eftir samanburðarefni við hrösun
Árna, hafði tekið dæmi af Guðrúnu
Helgadóttur, fyrrverandi forseta Al-
þingis, sem hann sagði hafa tekið fé
og „endurgreitt tveim árum síðar
þegar upp komst“. Á sínum tíma
gerði Guðrún fulla grein fyrir því
hvernig þetta mál var vaxið og efa ég
ekki að Davíð Oddsson viti það jafn-
vel og ég. En eins og flestir vita þá er
það gömul trú að tyggi menn sömu
lygasöguna nægilega oft verði hún að
lokum að sannleika. Ráði menn flest-
um fjölmiðlum og sanngirni þvælist
ekki fyrir þeim verður slíkum sorg-
lega oft að þessari trú.
Í þeirri von að þetta greinarkorn
megi tefja þá þróun ætla ég að rifja
upp þetta 12 ára gamla „hneykslis-
mál“. Þegar Guðrún Helgadóttir var
kjörin forseti sameinaðs Alþingis í
október árið l988 lá fyrir að hún færi
bráðlega í heimsókn til Póllands á
þing þingforseta Evrópulanda. Af
þessari upphefð leiddu ýmis nokkuð
óvænt útgjöld sem ekki eru í heim-
ilisbókhaldi kvenna almennt.
Það kom sum sé í ljós að þegar Ís-
lendingar kusu í fyrsta sinn í sögu
sinni konu sem forseta Alþingis ætl-
uðust þeir til að í opinberum heim-
sóknum væri hún klædd sem slíkri
stöðu hæfði. Meðan tæpast eru gerð-
ar aðrar kröfur til karlmanna í slíkri
stöðu en að þeir geti hjálparlaust val-
ið sér hálsbindi við hæfi eru kröfur
um klæðnað kvenna aðrar og til muna
útgjaldafrekari.
Þegar Guðrún bar sig upp vegna
þessa kostnaðar, sem bar vegna um-
ræddrar farar brátt að og taldi sig
tæpast í stakk búna til fararinnar
vegna hans, var henni sagt bæði af
fjármálastjóra og skrifstofustjóra Al-
þingis að þess væru dæmi að Alþingi
hefði fyrirframgreitt laun „þegar um
væri að ræða óvænt útgjöld í
tengslum við störf fyrir Alþingi“.
Vandkvæði Guðrúnar voru því leyst
með fyrirframgreiðslu launa sem hún
svo endurgreiddi með venjulegum út-
lánsvöxtum. Að sjálfsögðu var um-
rætt lán og greiðslur af því í bókhaldi
Alþingis og auðsæjar öllum sem vildu
sjá.
Það er mín skoðun að best fari á því
að mál Árna Johnsen sé sem minnst
rætt meðan rannsókn fer fram og í
ljósi hennar verði brotalamir í eftirliti
kerfisins lagfærðar og dómar kveðnir
upp.
Það er algerlega ótímabært meðan
málið er enn í rannsókn og margt í
sambandi við það óljóst, svo sem það
hvar liggur ábyrgðin á því að þetta
gat í rauninni gerst þrátt fyrir það
eftirlitskerfi sem á að vera í gangi, að
upphefja einhvern leðjuslag vegna
þess. Ég tala nú ekki um að draga að
ósekju inn í umræðuna konu sem
ekki er lengur þátttakandi í hinni
pólitísku baráttu en situr á friðarstóli
sem einn af virtustu rithöfundum
þjóðarinnar.
Ágæti forsætisráðherra. Svona
gera menn ekki.
Af samanburðarfræðum
Sigríður
Jóhannesdóttir
Hneykslismál
Vandkvæði Guðrúnar
voru leyst með
fyrirframgreiðslu launa,
segir Sigríður
Jóhannesdóttir, sem
hún svo endurgreiddi
með venjulegum
útlánsvöxtum.
Höfundur er alþingismaður Sam-
fylkingarinnar í Reykjanes-
kjördæmi.
Í ÁRANNA rás hafa
staðið umræður um
hinar og þessar úrbæt-
ur í samfélagi okkar
mannanna. Víst er að
við búum í tiltölulega
flóknu samfélagi og
höfum sett okkur
margvíslegar reglur til
þess að ráða við að
halda nokkurn veginn
frið hvert við annað.
Og ef einhverjum verð-
ur á að brjóta reglurn-
ar hefjast margir upp
á afturlappirnar til að
benda á það sem af-
laga hefur farið við
reglusetninguna eða til
að skamma þá sem eiga að fram-
fylgja reglunum. Allt of sjaldan
beinist athyglin að ábyrgð þess sem
hefur brotið af sér.
Fyllirí og vitleysa því tengd eru
dæmi um þetta. Borgarstjórn
Reykjavíkur stendur frammi fyrir
flóknum vanda vegna þess að í mið-
borgina kemur fólk sem ræður ekki
við sig – það ku vera borgarstjór-
anum að kenna! Mikið hefur verið
rætt um ofbeldi og skrílslæti á Eld-
borg um verslunarmannahelgina og
mótshaldari þar er í nauðvörn –
þetta var víst allt honum að kenna!
Maður er tekinn fyrir of hraðan
akstur og lögreglan sektar hann –
þessar löggur eru klikk! Víst má
benda á ábyrgð þeirra sem eiga að
setja reglurnar en ábyrgðin er og
verður hinna, þeirra sem missa vitið
í einskærri hamingju yfir því að
geta í skjóli fjöldans látið eins og
villidýr – nei, þetta er nú ekki góð
samlíking því villidýr komast ekki í
hálfkvisti við Íslendinga sem eru viti
sínu fjær af einskærri lífsgleði. Og
nú er líka allt svo
ódýrt, jafnvel ókeypis
– sem hlýtur að leiða af
sér virðingarleysi
manna gagnvart eign-
um sínum sem aftur
hlýtur að leiða til virð-
ingarleysis þeirra
gagnvart eignum ann-
arra. Hitt er síðan
þessu tengt og öllu
verra að beri maður
ekki virðingu fyrir
sjálfum sér getur hann
varla borið virðingu
fyrir öðrum mönnum.
Samábyrgðin er og
verður okkar allra. Sú
tíð að við Íslendingar
gætum talist ein stór og hamingju-
söm fjölskylda virðist liðin. Hér
þekkja ekki allir alla, eins og stund-
um er í hávegum haft, og höfðatalan
er orðin afstæð. Við erum bara öll
svo ótrúlega falleg að jafnvel útlend-
ingar eru farnir að flykkjast hingað
til þess að berja okkur augum. Ann-
að skiptir minna máli. Eins og það
að hver og einn finni einhver góð
gildi til þess að rækta í sjálfum sér.
Og að foreldrar finni góð gildi til að
rækta með börnum sínum, já, og
tíma til ræktunarstarfanna. Þetta er
langtímaverkefni sem íslenska þjóð-
in verður að sameinast um. Margir
að standa sig auðvitað vel en enginn
má undan skilinn.
Reglur einar og sér munu ekki
leiða íslensku þjóðina til góðs – það
er blessuð þjóðarsálin sem meira
máli skiptir og bót á henni verður
ekki fundin í ,,blóðugum“ tölvuleikj-
um og sýndarveruleika kvikmynda
eða í erlendum sjónvarpsþáttum þar
sem aðalsöguhetjurnar eru annað-
hvort samkynhneigðar eða einbúar
– nema hvort tveggja sé – og allt
loft úr gamanspennunni ef einhverj-
um yrði það á að verða ástfanginn í
alvörunni og hjónaband er bannað í
,,Handritagerð hamingjuveitunnar
ehf.“. Nei, þá er betra að ,,elska“
bara sófann og sjónvarpið, popp-
kornið og pitsuna.
Svoleiðis dót er nefnilega til friðs.
Þessar löggur
eru klikk
Jóhann Guðni
Reynisson
Höfundur er forstöðumaður upplýs-
inga- og kynningarmála hjá Hafn-
arfjarðarbæ.
Hegðun
Allt of sjaldan, segir
segir Jóhann Guðni
Reynisson, beinist at-
hyglin að ábyrgð þess
sem hefur brotið af sér.