Morgunblaðið - 02.03.2002, Blaðsíða 34

34 LAUGARDAGUR 2. MARS 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
NÝJAR upplýsingar umfíkniefnanotkun ung-linga í efstu bekkjumgrunnskóla benda til
minnkandi neyslu á undanförnum
árum. Þá telst baráttan gegn fíkni-
efnabölinu hafa tekist vel þau fimm
ár, sem verkefnið Ísland án eitur-
lyfja hefur staðið yfir. Ástandið mála
hér á landi telst ennfremur gott í
samanburði við nágrannalöndin.
Verkefninu Ísland án eiturlyfja lauk
í gær með fjölmennri ráðstefnu á
Grand hóteli, þar sem lagt var mat á
árangurinn og horft til framtíðar á
sviði forvarna.
Þórólfur Þórlindsson, prófessor
við félagsvísindadeild Háskóla Ís-
lands og formaður áfengis- og vímu-
varnaráðs, kynnti á ráðstefnunni já-
kvæðar vísbendinar um þróun
reykinga, drykkju og fíkniefnanotk-
un unglinga.
„Við sjáum ýmsar jákvæðar vís-
bendingar,“ sagði hann í samtali við
Morgunblaðið. „Í fyrsta lagi hefur
dregið verulega úr reykingum nem-
enda í efstu bekkjum grunnskóla frá
árinu 1998. Þá voru um 23% nem-
enda sem reyktu daglega í 10. bekk,
en árið 2001 er þessi tala komin nið-
ur í 15%. Aðrar jákvæðar vísbend-
ingar varðandi reykingarnar eru
þær að það dregur meira úr því að
nemendur í 8. og 9. bekk byrji að
reykja. Þegar til lengri tíma er litið
eru flestar vísbendingar hvað varðar
reykingar í efstu bekkjum grunn-
skóla jákvæðar.“
Vísbendingar um þróun áfengis-
drykkju unglinga eru ekki síður já-
kvæðar samkvæmt rannsóknum
Þórólfs, en hin svokallað unglinga-
drykkja er einnig að minnka. Árið
1998 voru um 42% unglinga í 10.
bekk sem höfðu orðið ölvuð einu
sinni eða oftar síðustu 30 daga, en
árið 2001 var þetta hlutfall komið
niður í 33%. „Þarna erum við
kannski í fyrsta skipti að sjá breyt-
ingar í þessa átt og það tel ég mjög
jákvætt,“ sagði Þórólfur.
Hassneysla unglinga fer einnig
minnkandi með árunum, en um þá
hlið mála segir Þórólfur: „Hass-
neyslan í efstu bekkjum grunnskóla
náði hámarki 1998 en þá höfðu 17%
nemenda í 10. bekk prófað hass einu
sinni eða oftar. Þessi tala er komin
niður í 11% árið 2001.
Sama má segja um
efni eins og amfetamín
og e-töflur, þar hefur
heldur dregið úr
neyslu, þótt breyting-
arnar séu kannski
minni frá 1998 fram til dagsins í dag.
Hvað varðar hass og áfengi er þessi
þróun jafnvel meira áberandi í 8. og
9. bekk en í 10. bekk. Þegar litið er á
heildarmyndina hvað neysluna
snertir eru vísbendingarnar í efstu
bekkjum grunnskóla jákvæðar.“
Þórólfur sagði að íslensk ung-
menni kæmu vel út í alþjóðlegum
samanburði og vísaði í samanburð-
arrannsóknir sem gerðar voru í 23
löndum árið 1995 og 30 löndum ár-
ið1999. „Mörg lönd eiga við mikinn
vanda að etja. t.d. Danmörk, þar
sem vandinn hefur aukist mjög mik-
ið á undanförnum árum. Þá hefur
vandinn í Bretlandi og á Írlandi
lengi verið mjög mikill. Ísland er
hins vegar eitt þeirra landa þar sem
við erum í langflestum tilvikum að
sjá minni reykingar og ölvunar-
drykkju.“ Nefna má að tölur um
minnkandi neyslu ungmenna á fíkni-
efnum, ólöglegum sem löglegum,
standa í beinu samhengi við fækkun
umsókna um áfengis- og vímefna-
meðferð hjá Barnaverndarstofu. Í
yfirliti Bryndísar Guðmundsdóttur,
deildarsérfræðings hjá Barnavernd-
arstofu, kom fram að hlutfall um-
sókna um meðferðarúrræði vegna
áfengisneyslu minnkaði úr 88% í
58% frá 1998 til 2001. Hlutfall um-
sókna vegna vímuefna minnkaði að
sama skapi úr 61,9% í 58% á sama
tímabili.
Markvisst forvarnarstarf
þarf þrjár meginstoðir
Dögg Pálsdóttir hæstaréttarlög-
maður, sem gegnt hefur for-
mennsku í verkefnisstjórn Íslands
án eiturlyfja leit yfir farinn veg frá
því verkefnið fór af stað árið 1997 og
sagði m.a. að markvisst forvarnar-
starf gegn fíkniefnum þyrfti þrjár
meginstoðir, þ.e. einarða stefnu
stjórnvalda, örugg meðferðarúrræði
og skýr skilaboð með refsiákvæðum
um að hart yrði tekið á innflutningi,
sölu og dreifingu fíkniefna.
Hún sagði ýmsa hafa séð ástæðu
til að draga í efa árangur af starfi
stjórnvalda síðustu fimm árin á sviði
fíkniefnavarna. Í þeirri gagnrýni
bæri m.a. á þeim sem aðhylltust lög-
leiðingu fíknefna. „Lögleiðing ólög-
legra fíkniefna leysir engan vanda,“
sagði Dögg. „Hún er flótti frá þeim
vanda sem fíkniefnin vissulega eru.
Við þann vanda glíma flestar þjóðir
heims og flestar þeirra gera það með
sama hætti og hér hefur verið gert.
Aðeins örfáar þjóðir hafa gefist upp í
baráttunni og lögleitt þessi efni. Við
bætist að miðað við fyrirliggjandi
upplýsingar verður ekki betur séð
en að alls staðar þar sem fíkniefni
hafa verið gerð lögleg hefur þróunin
orðið sú að neysla þeirra hefur auk-
ist og afbrotum, einkum alvarlegum
brotum hefur fjölgað. Málsvarar
lögleiðingar gleyma því líka, að jafn-
vel þótt eiturlyf yrðu gerð lögleg, þá
myndi neysla þeirra ætíð bönnuð
unglingum undir tilteknum aldri
með sama hætti og við bönnum
neyslu áfengis þeim sem eru yngri
en 20 ára. Lögleiðing myndi því
engu breyta gagnvart þessum hópi.
Þeir sem vilja selja
ólögleg fíkniefni reyna
fyrst og fremst að selja
vöru sína unglingum
sem hafa óharðnaðan
vilja og eru síður lík-
legir en fullorðnir til að
gera sér grein fyrir því hversu
hættuleg þessi efni eru. Lögleiðing
leysir því engan vanda,“ sagði Dögg.
Hún minnist á að fíknefnamark-
aðurinn væri alþjóðlegur og alþjóð-
leg samvinna væri því lykilatriði í
baráttunni. „Dómsmálaráðherra
hefur sérstaklega beitt sér fyrir því
að efla samvinnu löggæslunnar hér
á landi og erlendis, einkum í Banda-
ríkjunum. Í kjölfarið hafa íslenskir
lögreglumenn í vaxandi mæli sótt
þjálfun til starfssystkina sinna hjá
bandarísku Alríkislögreglunni. Sú
samvinna skilar miklu.“
Sólveig Pétursdóttir dómsmála-
ráðherra sagði í ávarpi sínu að mik-
ilvægi alþjóðlegrar samvinnu stjórn-
valda hefði komið æ betur í ljós og
væri algert lykilatriði fyrir árangri í
baráttunni gegn fíkniefnavandan-
um. „Á liðnum árum hefur
orðið sú að landamæri ha
og það er ljóst að dreifing
um heiminn er skipulögð
legum glæpahringum,“ s
veig. Nefna má að sa
Torgny Peterson framkvæ
ECAD (European Cities
Drugs) er árleg velta í f
heiminum 4.500 milljarðar
„Þetta er því alþjóðlegt v
sem verður öðrum þræði að
við með alþjóðlegri samvinn
angur náist. Sérstaklega
vægt að góð samvinna sé
regluyfirvöldum, eins og
hefur sýnt hvað varðar sa
vettvangi Interpol og norr
starf lögreglu- og tollyfirv
eru miklar vonir bundnar
starf á þessum vettvangi
Schengen-samkomulagsins
starfssamnings við Euro
skrifað var undir á síðasta á
Fram kom í máli Sólveig
reglumönnum og tollvörð
verið fjölgað, starfsaðs
tækjabúnaður efldur og þjá
in á vettvangi Lögreglusk
ins. Þá hefði rannsóknar
mönnum í fíkni
lögreglunnar í Reykjavík ve
að sem og lögreglumönnu
stöku götueftirliti. Þá hefði
löggæsla verið efl
lögregluliðum á landsb
Sérstakir fíkniefnalögre
væru nú starfandi hjá em
hringinn í kringum landið
reynslan af samstarfi þeirra
verið mjög góð.
Sólveig staldraði við úrt
sem stundum heyrast og s
áttuna gegn fíkniefnavanda
aða.
„Við getum spurt okkur
ástandið væri ef fíknief
fengið að flæða yfir landið m
laust og enginn áróður rek
Horft um öxl við lok verkefnisins Íslands án eiturly
Skýr merki um
fíkniefnaneysl
Sólveig Pétursdótti
dómsmálaráðherra
Frá ráðstefnunni: Í fo
kvæmdastjóri ECAD, Sn
án eiturlyfja, Ingibjörg S
Þ. Vilhjálmsson, f
Þótt verkefninu Ísland án eiturlyfja sé nú
lokið eftir að hafa staðið yfir í fimm ár, er
baráttunni gegn fíkniefnabölinu fjarri því lokið,
enda hefur greinilegur árangur náðst síðan
1997 og áfram verður haldið. Þetta kom fram
á lokaráðstefnu á Grand hóteli sem Örlygur
Steinn Sigurjónsson fylgdist með í gær.
Dreifing fíkniefna
skipulögð af
alþjóðlegum
glæpahringjum
GÖLLUÐ GEN
Framfarir í vísindum eru svo hraðarum þessar mundir að við höfum vart
tíma til að átta okkur á siðferðislegri
þýðingu þeirra. Í Morgunblaðinu á
fimmtudag var greint frá því að í fyrsta
skipti hefði fæðst barn „sem var beinlínis
skapað á þann hátt, að það yrði laust við
erfðagalla sem veldur Alzheimer-sjúk-
dómi snemma á ævinni“. Málavextir voru
þeir að móðir barnsins hafði greinst með
fátíða genabreytingu, sem veldur því að
einkenni Alzheimer-sjúkdómsins koma
fram á fimmtugs- eða sextugsaldri og
leiðir sjúkdómurinn til dauða um tíu ár-
um síðar.
Tækni þessi er kölluð erfðagreining
fyrir ígræðslu og er talið að hún hafi ver-
ið framkvæmd um þrjú þúsund sinnum í
heiminum. Væntanlegir foreldrar, sem
haldnir eru krabbameinsvaldandi erfða-
göllum, hafa einnig undirgengist frjóvg-
un með þessum hætti. Tæknin er fólgin í
því að sérstaklega eru valin úr konu til
frjóvgunar egg, sem ekki bera í sér
erfðagallann. Ógölluðu eggin eru síðan
frjóvguð með sæði mannsins. Barnið,
sem um ræðir, fæddist fyrir einu og hálfu
ári, en móðirin er barnshafandi á ný og
gengur með tvíbura. Í fréttinni segir að
spurningar hafi vaknað um siðferðilegt
réttmæti þessarar tækni: „Hvaða sjúk-
dóma ber að telja nógu alvarlega til að
þeir réttlæti svona aðgerð? Og er það
siðferðilega rétt af foreldri að eignast
barn ef foreldrið veit að innan nokkurra
ára verður það að líkindum orðið of veikt
til að geta annast barnið?“
Síðari spurningin kemur hinni nýju
tækni reyndar ekki við, en sú fyrri krefst
umræðu. Um þessar mundir rekur hver
nýjungin aðra í líftækni og svo virðist
sem við séum ávallt að bregðast við at-
burðarásinni í stað þess að stjórna henni.
Þess er ekki langt að bíða að líftæknin
leyfi mun víðtækari inngrip en hér um
ræðir. Eins og stendur er til dæmis ein-
göngu verið að tala um sjúkdóma, en rétt
eins er hægt að gera sér í hugarlund að
brátt muni umræðan beinast að því hvort
hægt sé að beita tækninni til að tryggja
ákveðna eiginleika eða útlit. Rannsóknir
hafa til dæmis sýnt að hávaxið fólk fái
hærri laun og betri stöður en lágvaxið
fólk. Ef foreldri á þess kost að auka örlít-
ið líkurnar á því að barnið njóti velgengni
í lífinu er þá ekki ábyrgðarhluti að gera
það ekki. Ýmsir kynnu að benda á að lífs-
gæði byggist ekki aðeins á því að njóta
góðrar heilsu, heldur einnig velgengni.
Áherslan á líftækni og mátt vís-
indanna samfara kortlagningu erfða-
mengisins og greiningu litninga er slík
að stundum mætti ætla að erfðir væru
allsráðandi um atgervi manna og um-
hverfi réði þar engu um. Náttúran kem-
ur hins vegar sífellt á óvart og umhverfið
hefur síst minni áhrif á atgervi og lífs-
gæði en erfðir, þótt endalaust megi deila
um vægi hvors fyrir sig. En það veitir til
dæmis enga tryggingu gegn krabba-
meini þótt krabbameinsvaldandi erfða-
gallar hafi verið útilokaðir.
Einnig verður að gæta þess að ræða
þessi mál ekki eins og líf þeirra, sem fæð-
ast með erfðagalla, sem leiða til alvar-
legra sjúkdóma, sé einskis virði. Marga
foreldra barna með Downs-heilkenni
hefur sviðið sárt umræðan um notkun
tækninnar til að greina þann sjúkdóm
vegna þess að þeim finnst eins og í henni
felist sá dómur að hann geri lífið ekki
þess virði að lifa því. Lífið getur verið
gjöfult þótt það sé í skugga erfðasjúk-
dóma, hvaða nafni sem þeir nefnast.
Það getur verið auðvelt að setja sig á
háan hest og segja að nú verði að láta
staðar numið. En það er ekki jafnauðvelt
þegar einstaklingurinn stendur sjálfur
andspænis þessum kostum. Hvernig get-
ur foreldri, sem veit að krabbamein er
arfgengt í fjölskyldunni, réttlætt að láta
kylfu ráða kasti þegar hægt er að koma í
veg fyrir að barn þess erfi gallann með
einföldum hætti? Hver getur tekið sér
það vald að segja foreldrum fyrir verk-
um í þeim efnum?
Það eru engin einföld svör við þeim
spurningum, sem nýir möguleikar á borð
við erfðagreiningu fyrir ígræðslu vekja.
En við verðum að takast á við þessar
spurningar frá öllum hliðum án fordóma
og gera okkur grein fyrir því að við erum
komin það langt út á þessa viðsjálu braut
að erfitt verður að snúa við úr þessu.
RÁÐHERRASKIPTI
Björn Bjarnason menntamálaráð-herra lætur af ráðherraembætti ídag. Jafnframt tekur Tómas Ingi
Olrich alþingismaður við embætti
menntamálaráðherra samkvæmt
ákvörðun þingflokks sjálfstæðismanna í
gær. Á fundi fulltrúaráðs sjálfstæðis-
félaganna í Reykjavík í fyrrakvöld var
framboðslisti Sjálfstæðisflokksins við
borgarstjórnarkosningarnar í Reykjavík
ákveðinn og formlega gengið frá því að
fráfarandi menntamálaráðherra yrði
borgarstjóraefni sjálfstæðismanna við
kosningarnar í vor.
Óhikað má segja að Björn Bjarnason
eigi óvenjuglæsilegan feril að baki sem
menntamálaráðherra síðustu tæp sjö ár.
Menntamálaráðuneytið er gífurlega um-
fangsmikið ráðuneyti og undir það heyra
margar stofnanir bæði á sviði skólamála
og menningarmála. Það hefur reynzt
mörgum þeim sem gegnt hafa embætti
ráðherra í þessu viðamikla ráðuneyti erf-
itt að ná tökum á því.
Björn Bjarnason hefur flestum öðrum
fremur tekizt að koma góðu skipulagi á
starfsemi menntamálaráðuneytisins og
stofnana þess. Hann hefur reynzt nánast
ótrúlega aðgengilegur fyrir þá fjöl-
mörgu, sem hafa leitað til ráðherra
skólamála og menningarmála og haldið
uppi víðtækri upplýsingamiðlun til al-
mennings bæði á heimasíðu sinni og með
öðrum hætti.
Þeir sem hafa borið upp erindi við ráð-
herra og ráðuneyti hafa fengið af-
greiðslu. Það ætti ekki að þurfa að sæta
tíðindum en veruleikinn er samt sá að í
íslenzka stjórnkerfinu er of mikið um að
mál séu ekki afgreidd.
Eitt stærsta málið sem Björn Bjarna-
son hefur unnið að á ráðherraferli sínum
er undirbúningur að byggingu tónlistar-
húss. Fullyrða má að sá undirbúningur
sé kominn svo vel á veg að ekki verði til
baka snúið.
Í ráðherratíð sinni hefur Björn
Bjarnason verið óþreytandi við að ryðja
nýrri upplýsingatækni braut inn í sam-
félag okkar og þá sérstaklega og ekki sízt
inn í skóla landsins og menningarstofn-
anir. Sá þáttur í ráðherrastarfi hans á
eftir að hafa mikla þýðingu í framtíðinni.
Þeir verða margir sem sakna Björns
Bjarnasonar úr ráðherrastól. Þeir eru
ekki margir íslenzku stjórnmálamenn-
irnir sem hafa horfið úr ráðherrastólum
á undanförnum áratugum og skilið eftir
þá tilfinningu hjá stórum hópum fólks.
Tómas Ingi Olrich býr yfir mikilli
þekkingu á menntamálum og þess vegna
kemur val hans í embætti menntamála-
ráðherra ekki á óvart.
Björns Bjarnasonar bíða nú stjórn-
málaátök á nýjum vettvangi og verður
óneitanlega forvitnilegt að fylgjast með
fráfarandi menntamálaráðherra í því
hlutverki.