Morgunblaðið - 02.03.2002, Blaðsíða 50

AFMÆLI
50 LAUGARDAGUR 2. MARS 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Áhrifamaður
í búnaðarsögu
20. aldar
Guðmundur Jóns-
son, fyrrverandi skóla-
stjóri á Hvanneyri,
kom í síðasta sinn að
Hvanneyri 6. ágúst árið
1999. Það var röskum
mánuði eftir að Hvann-
eyrarskóli var lögform-
lega gerður að land-
búnaðarháskóla á 110
ára afmæli skólans. Í
för með Guðmundi voru
synir hans Sigurður og
Ásgeir. Hann var þá orðinn nokkuð
ellimóður og sjóndapur. Guðmundur
var leiddur til stofu þar sem gamla
skrifborðið hans er geymt sem
minjagripur, ásamt skrifborðsstól og
ferðaritvélinni sem hann hafði notað
áratugum saman. Það var ógleym-
anleg sjón að sjá þegar öldungurinn
settist með kunnuglegum hreyfing-
um í gamla stólinn sinn við skrifborð-
ið og strauk því og ritvélinni eins og
gömlum vinum. Frá þessu skrifborði
stjórnaði hann Bændaskólanum á
Hvanneyri í 24 ár, Búreikningaskrif-
stofu ríkisins í 14 ár og á þessa ritvél
skrifaði hann fjölda bóka og greina,
auk margs annars.
Guðmundur Jónsson fæddist 2.
mars 1902 á Torfalæk í A-Húna-
vatnssýslu. Hann varð búfræði-
kandídat frá Búnaðarháskólanum í
Kaupmannahöfn 1925, settur skóla-
stjóri á Hólum 1925–1926, ráðunaut-
ur 1926–1928, kennari við Bænda-
skólann á Hvanneyri 1928–1947 og
settur skólastjóri þar 1944–1945 og
skipaður skólastjóri 1947–1972. Árið
1926 kvæntist hann Ragnhildi Ólafs-
dóttur frá Fáskrúðsfirði, hún lést ár-
ið 1980. Synir þeirra voru Jón Ólafur,
deildarstjóri bútæknideildar, sem
lést árið 1985, Sigurður Reynir, fyrr-
verandi skólastjóri, og Ásgeir, fyrr-
verandi framkvæmdastjóri Náms-
gagnastofnunar. Kjördóttir
Guðmundar og Ragnhildar er Sól-
veig Gyða, húsmóðir og blóma-
skreytingamaður.
Hér verður í fáum orðum reynt að
rekja starfssögu Guðmundar Jóns-
sonar, sem er mikilvægur þáttur í
búnaðarsögu tuttugustu aldar. Það
var m.a. vegna þess að Guðmundur
var ótrúlegur afkastamaður á meðan
heilsa leyfði.
Skólastjóri og frumkvöðull
æðri búfræðimenntunar
Afskipti Guðmundar af búnaðar-
fræðslu hófust í raun strax og hann
kom heim frá námi. Þá um haustið
1925 tók hann að sér að vera í for-
svari fyrir Bændaskólann á Hólum í
fjarveru þáverandi skólstjóra Páls
Zóphóníassonar sem var í námsleyfi.
Vorið 1928 réðst hann svo sem kenn-
ari við Bændaskólann á Hvanneyri
sem varð starfsvettvangur hans æ
síðan eða um 44 ára skeið, fyrst sem
kennari og síðar skólastjóri.
Kennslugreinar Guðmundar voru
einkum á sviði jarðræktarfræði og
búnaðarhagfræði en jafnframt því
var hann verknámskennari skólans
um nokkurt skeið. Fyrstu kennslu-
bókina, Jarðræktarfræði, samdi
Guðmundur árið 1928.
Samhliða kennslunni sinnti hann
margs konar rannsóknar- og fræði-
störfum og skrifaði í blöð og tímarit
greinar um landbúnaðarmálefni. Á
þessum árum vann hann einnig mik-
ið brautryðjendastarf er hann, ásamt
Þóri Guðmundssyni, kennara á
Hvanneyri, hóf að gefa út tímaritið
Búfræðinginn árið 1934. Fræðigrein-
ar í Búfræðingnum urðu með tím-
anum uppistaða í kennsluefni í mörg-
um námsgreinum við bændaskólana
og þar á meðal var ritgerð Guðmund-
ur um búfjáráburð. Búfræðingur
kom út til ársins 1954 og mun Guð-
mundur hafa ritað alls um 110 pistla,
stóra og smáa, í ritið auk þess að sjá
um nær allar skólaskýrslur Hvann-
eyrarskólans.
Guðmundur hafði verið kennari á
Hvanneyri í um 20 ár þegar hann var
settur skólastjóri 1944–1945 og skip-
aður skólastjóri vorið
1947. Þegar Guðmund-
ur tekur við skólastjórn
á Hvanneyri verður eitt
af hans fyrstu verkum
að hrinda í framkvæmd
fyrsta vísi að háskóla-
námi í búfræði hér á
landi og frumraun í
kennslu á háskólastigi
utan Háskóla Íslands.
Alllangur aðdragandi
var að þessari frum-
raun og margir höfðu
lagt fram tillögur um
að koma á laggirnar
slíku framhaldsnámi
fyrir búfræðinga allt frá árinu 1921.
Meðal þeirra var Guðmundur sem í
tvígang sendi frá sér tillögur að slíku
námi, fyrst árið 1933 og síðan árið
1943.
Þegar starfsemi framhaldsdeild-
arinnar á Hvanneyri hófst haustið
1947 var ekki til löggjöf um námið,
aðeins heimild landbúnaðarráð-
herra, Bjarna Ásgeirssonar, og rík-
isstjórnarinnar. Fyrstu lagaákvæðin
um námið er að finna í einni grein
laga nr. 22/1948 um bændaskóla.
Námið studdist við þessa einu grein
og reglugerðarákvæði allt til þess að
lög um búnaðarfræðslu voru sett árið
1978. Allt fyrirkomulag námsins var
mjög í anda þeirra tillagna sem Guð-
mundur hafði lagt fram árið 1943 og
miðaðist að því að bæta úr brýnni
þörf leiðbeinanda landbúnaðarins.
Þá fylgdist Guðmundur náið með
þróun háskólanáms á Norðurlöndun-
um og byggði námið á Hvanneyri
upp í samræmi við það og aflaði nem-
endum möguleika til framhaldsnáms
við norræna landbúnaðarháskóla.
Allir forystumenn íslensks land-
búnaðar voru sammála um þörfina
fyrir aukinn mannafla til leiðbein-
inga fyrir íslenskan landbúnað og
virtist stofnun framhaldsdeildarinn-
ar á Hvanneyri öllum fagnaðarefni.
Nokkru eftir stofnun hennar hófst þó
harðvítug barátta fyrir tilvist henn-
ar, sem stóð um árabil. Í þeirri orra-
hríð, sem oft var hörð og um margt
óvægin, lét Guðmundur aldrei deig-
an síga og sýndi oft ótrúlega þraut-
seigju og kjark. Hann lét ekkert
koma sér úr jafnvægi, hvorki hina
sætustu sigra né hin sárustu von-
brigði.
Guðmundur átti sér það lokatak-
mark að Hvanneyri yrði öflug búvís-
indastofnun, sem veitti æðri búnað-
armenntun og sinnti landbúnaðar-
rannsóknum. Í þessu æðsta baráttu-
máli sínu hafði Guðmundur sigur og í
dag telst hann helsti brautryðjandi
æðra búnaðarnáms á Íslandi og mun
skipa öndvegi þegar fjallað er um
upphaf og uppbyggingu háskóla-
menntunar í búfræði hérlendis.
Þann tíma sem Guðmundur starf-
aði á Hvanneyri stunduðu 1.757 nem-
endur þar nám í bændadeild skólans
og 101 í framhaldsnámi og hann
brautskráði 786 búfræðinga og 89
búfræðikandídata í skólastjóratíð
sinni. Þegar hann hætti störfnum
haustið 1972, þá sjötugur, gat hann
litið yfir farsæla starfsævi, séð loka-
takmarkið í höfn, háskólamenntun í
landbúnaði á Íslandi var orðin að
veruleika. Árið 1999 var Landbún-
aðarháskólinn á Hvanneyri stofnað-
ur og tók við hlutverki Bændaskól-
ans á Hvanneyri. Þar með var sú
háskólamenntun sem Guðmundur
hóf 52 árum áður formlega sett jafn-
fætis annarri háskólamenntun í land-
inu.
Búreikningar
og hagur bænda
Guðmundur var afar talnaglöggur
maður. Það hefur án efa átt sinn þátt
í að hann var ráðinn forstöðumaður
Búreikningaskrifstofu ríkisins, sem
var stofnuð árið 1933. Því starfi hélt
hann þar til hann varð skólastjóri ár-
ið 1947. Í sambandi við starf sitt
dvaldist hann um tíma í Danmörku,
Noregi og Svíþjóð árið 1939. Í þeirri
ferð hefur honum líklega orðið enn
ljósara en áður hve landbúnaður á
Íslandi var vanþróaður.
Í Búfræðingnum árið 1944 fjallar
Guðmundur um nokkrar niðurstöður
úr búreikningum. Þar segir hann;
…„vinnuafköstin hér á landi (eru)
minni en á Norðurlöndum, Banda-
ríkjunum og Englandi.“ Í framhald-
inu segir: „Stærsta framfaraatriði
hins íslenska landbúnaðar nú og í ná-
inni framtíð er meiri vinnutækni,
aukin afköst.“ Hann bendir á að í
upphafi síðari heimsstyrjaldar voru
búin ákaflega lítil og vinna við bú-
skapinn mikil. Hjá fimm „bestu“ bú-
reikningabændunum var bústærðin
að meðaltali 93 ær, 5,3 kýr og 6,6
hestar og auk þess voru ræktuð 4
tonn af garðávöxtum, líklega fyrst og
fremst kartöflum og gulrófum. Á
þessum bestu búum var unnin 13.431
vinnustund á ári af körlum, konum
og liðléttingum við búskap og heim-
ilisstörf. Meðallaun karla á klukku-
stund voru í búreikningunum reikn-
uð 0,41 kr. og kvenna 0,26 kr. Þetta
voru ótrúlega lág laun, en fólkið svalt
ekki vegna þess að það stundaði að
mestu leyti sjálfsþurftarbúskap. Um
niðurstöðuna skrifar Guðmundur:
„Ef ég væri spurður að því, á hvern
hátt væri auðveldast að bæta rekstr-
arafkomu íslensks landbúnaðar,
mundi ég hiklaust svara: Kaupið
meiri vélar og tæki, og gerið tún og
engjar þannig úr garði, að þið getið
notfært ykkur þessi áhöld… Ég
held, að framtíð íslensks landbúnað-
ar í samkeppni við aðra atvinnuvegi
hér og landbúnað meðal annarra
þjóða sé fyrst og fremst komin undir
betri hagnýtingu vinnunnar, þótt
fleira komi auðvitað til greina.“
Vegna þekkingar á hag bænda var
Guðmundur fenginn til að fjalla um
verðlagningu landbúnaðarafurða
1943–1947, fyrst í verðlagsnefnd og
seinna sem formaður búnaðarráðs.
Tæknivæðing
landbúnaðarins
Guðmundur sá það á námsárum
sínum í Danmörku að þar var land-
búnaðurinn tæknivæddari og betur
rekinn en á Íslandi. Það sama las
hann út úr búreikningunum sem
hann fjallaði um. Þess vegna varð
hann mikill áhugamaður um að
bændur ykju afköst sín með nýrri
tækni. Í kreppunni 1930–1940 var
geta bænda til að kaupa ný verkfæri
hins vegar mjög lítil. Þegar stríðið
skall á árið 1939 fengust engin verk-
færi. Í 9. árgangi Búfræðingsins,
sem kom út 1942, ræðir Guðmundur
um að erfiðleikar séu á að útvega inn-
fluttar vörur, þar á meðal tilbúinn
áburð og grasfræ. Í framhaldi af því
segir hann að „hentugt sé að leggja
nokkra peninga í framræslu á þeim
jörðum, þar sem tún eru of raklend,
eða til að búa í haginn fyrir framtíð-
ina.“ Guðmundur beitti sér fyrir því
að bændur réðu til sín búfræðinga
frá Hvanneyri til að ræsa fram tún
og mýrar og kenna mönnum vinnu-
brögðin. Þá komu varla önnur verk-
færi til greina en skófla, gaffall og
lokræsaspaði. Þetta átti eftir að
breytast strax eftir stríðið.
Eftir stríðið var fleirum en Guð-
mundi ljóst að gera þyrfti átak í að
bæta vinnubrögð í landbúnaði. Þess
vegna var verkfæranefnd ríkisins
stofnuð árið 1946. Guðmundur var
skipaður formaður hennar og hafði
það starf með höndum til ársins 1965
þegar hún var lögð niður og verk-
efnið flutt til Rannsóknastofnunar
landbúnaðarins. Verkefni nefndar-
innar var að prófa ný tæki og tækni
við bústörf. Starfsemin jókst veru-
lega þegar Jón Ólafur, sonur Guð-
mundar, sérfræðingur í búvélafræði,
kom frá námi 1954 og gerðist fram-
kvæmdastjóri nefndarinnar. Hann
var síðan deildarstjóri hjá bútækni-
deild RALA þar til hann lést árið
1985, langt um aldur fram. Starfsem-
in hefur alla tíð verið á Hvanneyri.
Þeim sem til þekkja blandaðist ekki
hugur um að stofnun verkfæranefnd-
ar og síðan bútæknideildar RALA
hefur verið mikil lyftistöng fyrir ís-
lenskan landbúnað.
Árið 1945 var 21 býli á Suðurlandi
um hverja dráttarvél, flestar þeirra
voru gamlar og á járnhjólum,
ástandið hefur varla verið ólíkt í öðr-
um landshlutum. Um þetta leyti voru
fyrstu svokallaðar heimilisdráttar-
vélar fluttar til landsins. Það voru
litlar vélar sem hentuðu vel fyrir
heyskap. Eðlilega var mikill hugur í
bændum að fá sér slíkar dráttarvélar
með tilheyrandi verkfærum. Þekk-
ing bænda á meðferð vélanna var
hins vegar af skornum skammti.
Þegar Guðmundur tók við skóla-
stjórn á Hvanneyri árið 1947 var það
hluti af skólastarfinu að halda stutt
námskeið til að þjálfa menn í akstri
og meðferð dráttarvéla. Þessi starf-
semi stóð í nokkur ár, á meðan drátt-
arvélarnar voru nýjung, sem talið
var nauðsynlegt að menn lærðu að
umgangast. Auk æfinga í meðferð
dráttarvéla fengu nemendur skólans
einnig þjálfun í notkun á jarðýtum og
skurðgröfum. Það má því segja að
starfsstétt jarðýtu- og skurðgröfu-
manna hafi á þessum tíma að miklu
leyti alist upp undir handarjaðri
Guðmundar á Hvanneyri.
Búfræðirannsóknir
Á skólaárum sínum mun Guð-
mundur hafa haft áhuga á helga sig
rannsóknum, einkum í jarðrækt. Á
kennaraárum sínum á Hvanneyri
gerði hann jarðræktar- og bútækni-
tilraunir. Í framhaldi af því skrifaði
Guðmundur þekkt verk um búfjár-
áburð. Vegna starfa sinna sem for-
stöðumaður Búreikningaskrifstof-
unnar varð búnaðarhagfræði Guð-
mundi hugleikin. „Nokkur hagfræði-
leg atriði varðandi íslenskan land-
búnað“ hét ritgerð sem hann samdi
og Búnaðarfélag Íslands verðlaunaði
og gaf út árið 1947. Þar gerir hann
glögga grein fyrir stöðu íslensks
landbúnaðar á kreppu- og stríðsár-
unum miðað við landbúnað nálægra
landa.
Nokkur hefð var fyrir því að kenn-
arar á Hvanneyri stunduðu rann-
sóknir. Þegar Guðmundur tók við
skólastjórn árið 1947 og hóf búfræði-
kennslu á háskólastigi, þá efldi hann
rannsóknartarfsemina við skólann,
enda fara kennsla og rannsóknir vel
saman. Auk bútæknirannsókna voru
jarðræktar- og búfjárræktartilraun-
ir gerðar í meira mæli en áður. Þeim
til styrktar voru gerðar efnarann-
sóknir á efnarannsóknarstofu sem
komið var upp á Hvanneyri.
Eftir að Guðmundur lét af störfum
sem skólastjóri tók hann sér fyrir
hendur að gera skrá yfir allar land-
búnaðarrannsóknir sem gerðar
höfðu verið á Íslandi frá 1900 til
1980. Þessi skrá kom út í tveimur
bindum, ásamt tilvísunarskrá, á ár-
unum 1979–1998, alls 1.144 blaðsíður
að stærð, en við útgáfu síðari bind-
anna naut hann aðstoðar annarra.
Ritstörf
Auk allra annarra starfa skrifaði
Guðmundur fjölda bóka og greina
um margvísleg efni. Mestu afkastaði
hann eftir að hann lét af skólastjórn,
sjötugur að aldri. Hér verða nefnd
helstu ritverk Guðmundar, sem ekki
eru áður talin.
Hann gaf út ársritið Búfræðing-
urinn, ásamt Þóri Guðmundssyni,
samkennara sínum á Hvanneyri, ár-
in 1934–1937. Á árunum 1935–1954
tóku félög búfræðinga frá Hólum og
Hvanneyri við útgáfunni og gáfu alls
út 12 árganga. Guðmundur var rit-
stjóri af hálfu Hvanneyringa en
Gunnlaugur Björnsson frá Hóla-
mönnum. Búfræðingurinn er vafa-
laust á meðal merkustu búfræðirita
sem gefin voru út á síðustu öld.
Árið 1953 hóf Guðmundur að taka
saman skrá um flest það sem komið
hafði á prenti um landbúnað. Þegar
hann var orðinn skólastjóri fékk
hann nokkra menn til að halda áfram
með verkið, sem kom út fjölritað árið
1967 í sex heftum. Þegar hann lét af
skólastjórn hélt hann sjálfur áfram
með verkið og kom það út árið 1978
og nær til ársins 1975.
Guðmundur skrifaði tvær stórar
bækur um sögu Hvanneyrarskóla,
hin fyrri kom út á fimmtíu ára afmæli
skólans árið 1939 og hin síðari þegar
skólinn var níutíu ára 1979.
Guðmundur tók saman ritið Ís-
lenskir búfræðikandídatar. Fyrsta
útgáfa kom út 1974 og önnur útgáfa
1985. Í ritinu eru æviágrip 359
manna, sem lokið hafa háskólanámi í
búfræði og skyldum fögum.
Guðmundur tók að sér ritstjórn á
bókaflokknum „Bóndi er bústólpi –
sagt frá nokkrum góðbændum“. Alls
komu út sjö bindi út í bókaflokknum
á árunum 1980–1986. Þar er sögð
ævisaga 78 bænda, sem voru áber-
andi á 19. og 20. öld. Af þessum þátt-
um skrifaði Guðmundur sjálfur
fimm.
Við færum Guðmundi hugheilar
kveðjur og árnaðaróskir á 100 ára af-
mæli hans með þakklæti fyrir hið
mikla starf hans fyrir Hvanneyri og
íslenskan landbúnað.
Magnús B. Jónsson,
Magnús Óskarsson.
GUÐMUNDUR
JÓNSSON
Heimildir.
Árni G. Eylands, 1950: Búvélar og ræktun.
Bókaútgáfa Menningarsjóðs.
Búfræðingurinn 4–17, 1938–1954.
Ritstjórar: Guðmundur Jónsson og
Gunnlaugur Björnsson.
Guðmundur Jónsson, 1985:
Íslenskir búfræðikandídatar.
Útg. Félag ísl. búfræðikandídata.
Magnús B. Jónsson, 1992. Störf Guðmundar
Jónssonar fyrir íslenskan landbúnað.
Rit búvísindadeildar nr. 1.
Morgunblaðið/Davíð Pétursson
Guðmundur Jónsson, fyrrverandi skólastjóri, í heimsókn á Hvanneyri 6. ágúst 1999.