Morgunblaðið - 05.04.2002, Blaðsíða 11

FRÉTTIR
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 5. APRÍL 2002 11
LANDSVIRKJUN er ekki eigandi vatnsréttinda í
uppsveitum Árnessýslu heldur ríkið samkvæmt ný-
legum úrskurði óbyggðanefndar og í kjölfarið hafa
komið upp spurningar varðandi álagningu auð-
lindagjalds vegna nýtingar þessara réttinda. Auð-
lindanefnd fjallaði á sínum tíma í skýrslu sinni sér-
staklega um vatnsaflið sem auðlind og fer hér á
eftir síðari hluti þess kafla sem fjallaði um vatns-
orkuna, en það er fjórði kafli skýrslunnar. Birtir
eru undirkaflar 4.4., 4.5. og 4.6., sem fjalla um auð-
lindarentu í vatnsaflsvirkjunum, sérstaka gjald-
töku að norskri fyrirmynd og niðurstöður og til-
lögur.
„Vatnsaflsvirkjanir eru mishagkvæmar og
kostnaður við framleiðslu rafmagns í þeim ólíkur.
Yfirleitt er gert ráð fyrir að fyrst sé ráðist í bygg-
ingu þeirra vatnsorkuvera sem hagkvæmust eru
þannig að kostnaður við hverja virkjaða kílóvatt-
stund fari vaxandi eftir því sem ráðist er í óhag-
kvæmari virkjanir. Þannig myndast mishá auð-
lindarenta í sérhverri virkjun, sem svipar mjög til
þeirrar rentu sem myndast í landbúnaði þegar mis-
gott land er notað eins og vikið var að í kafla 2.4.
Þar sem bygging vatnsaflsvirkjana er mikil fjár-
festing er yfirleitt ekki ráðist í virkjanir nema
tryggt sé að hægt verði að selja raforkuna. Að öllu
jöfnu má gera ráð fyrir að það verð sem hægt sé að
selja raforkuna á sé hærra en kostnaðurinn við
byggingu og rekstur raforkuversins. Enda þótt
fræðilega sé hægt að skilgreina hvernig auðlinda-
renta myndist við raforkuframleiðslu í vatnsorku-
verum er í reynd því sem næst ómögulegt að segja
til um hversu mikið af hagnaði orkuveranna megi
rekja til nýtingar misgóðra virkjunarstaða og
hversu mikið til annarra þátta, svo sem mismun-
andi getu fyrirtækja til að fá sem mest úr aðföngum
sínum (hæfnishagnað) og markaðsstöðu fyrirtækj-
anna. Flest orkufyrirtæki eru annaðhvort einok-
unarfyrirtæki eða búa við fákeppni og alkunna er
að hagnaður slíkra fyrirtækja getur verið mun
meiri en þar sem samkeppni er virkari. Raforkufyr-
irtæki þurfa iðulega að greiða fyrir vatnsréttindi,
auk bóta til landeigenda vegna þess landsvæðis
sem t.d. fer undir uppistöðulón eða spillist vegna
annarrar notkunar. Auk þess má ætla að seljendur
vatnsréttinda reyni eftir föngum að fá sem stærst-
an hluta af þeim auðlindaarði sem hugsanlega kann
að myndast við virkjunina. Samanburður á kostnaði
við virkjanir, sem hafa þurft að greiða fyrir vatns-
réttindi og annarra sem ekki hafa þurft að gera
slíkt getur því verið villandi og gefið til kynna að
auðlindarenta hinna síðarnefndu sé hærri en raunin
er. Á síðustu áratugum hefur umhverfissjónarmið-
um verið gefinn sífellt meiri gaumur þegar ákvarð-
anir um virkjanir hafa verið teknar. Settar hafa
verið reglur um að meta eigi umhverfisáhrif virkj-
ana og tíundað nákvæmlega hvað í slíku mati skuli
felast. Samhliða hafa verið þróaðar aðferðir við að
meta þann umhverfisskaða sem hlýst af því að
virkjanir eru byggðar og háspennulínur lagðar.
Fyrir vikið hefur virði þess lands sem nýtt er fyrir
virkjanir hækkað og kostnaður við virkjanir farið
vaxandi. Að sama skapi má ætla að sá auðlindaarð-
ur sem fellur orkufyrirtækjunum sjálfum í skaut
hafi minnkað. Greiðsla auðlindaarðs af vatnsafli
hefur hingað til verið lítið á dagskrá í heiminum
þótt það gæti breyst í náinni framtíð. Eina dæmið
sem nefndinni er kunnugt um gjald af auðlindaarði
af vatnsorku er að finna í Noregi og hefur nefndin
kannað það mál sérstaklega.
4.5 Sérstakt gjald að norskri fyrirmynd
Í ársbyrjun 1997 tóku gildi ný lög um orkuskatta
í Noregi. Í þeim fólst m.a. að sérstakt gjald var lagt
á orkuver en með því var reynt að færa til ríkisins
hluta af þeim auðlindaarði sem myndast við nýtingu
vatnsorkunnar. Gjaldheimta þessi byggist á
ákveðnu endurmati á tekjum og gjöldum virkjan-
anna. Rafmagnsframleiðsla hverrar virkjunar er
virt til tekna á markaðsverði á norska skyndimark-
aðnum en þó tekið tillit til langtímasamninga
(a.m.k. þeirra er gerðir voru fyrir gildistöku lag-
anna). Til gjalda telst raunverulegur rekstrar-
kostnaður, þ.m.t. afskriftir, en ekki bókfærður fjár-
magnskostnaður. Þess í stað er fjármagns-
kostnaður reiknaður sem ávöxtunarkrafa á það fé
sem bundið er eins og það endurspeglast í bók-
færðu verði hverrar virkjunar. Ávöxtunarkrafan
var 9,5% árið 1997, þ.e. jöfn summu vaxta á rík-
isskuldabréfum (5,5%) og áhættuþóknunar (4%).
Stofn umrædds gjalds er tekjur að frádregnum
rekstrarkostnaði og reiknuðum fjármagnskostnaði.
Auðlindagjaldið var 32% árið 1999. Í greinargerð
sem orkumálastjóri tók saman að beiðni auðlinda-
nefndar eru útfærð nokkur dæmi um álagningu
gjalds að norskri fyrirmynd á íslensk orkuver. At-
hugað er hver gjaldtakan yrði af gömlu, litlu vatns-
orkuveri (Lagarfljótsvirkjun), nýju, stóru vatns-
orkuveri (Blönduvirkjun), jarðgufuveri (Kröflu-
virkjun) og hitaveitu. Í þessum kafla er einungis
litið til vatnsorkuvera. Sú athugun leiddi í ljós að
kostnaður á framleidda kílóvattstund var að með-
altali mun lægri í norskum virkjunum en í báðum
íslensku vatnsorkuverunum. Í þessu sambandi ber
að hafa í hug að norsku virkjanirnar eru að jafnaði
mun eldri en þær íslensku og bókfært virði þeirra
því lægra. Af þeim 60 norsku virkjunum sem athug-
unin náði til greiddu 13 umrætt gjald árið 1997 og
var bókfært virði þeirra virkjana mun lægra en
hinna. Þá reyndist rekstrarkostnaður íslensku
virkjananna tveggja vera jafnhár eða hærri en
þeirra norsku. Í greinargerð orkumálastjóra er
einnig athugað hvernig gjaldið gæti breyst á líftíma
virkjana, enda lækkar reiknaður fjármagnskostn-
aður í hlutfalli við bókfært verð. Gert var ráð fyrir
stöðugum tekjum og rekstrarkostnaði og 8,5%
ávöxtunarkröfu. Miðað við þær forsendur yrði aldr-
ei greitt neitt gjald af Blönduvirkjun ef svipuðum
reglum væri beitt og í Noregi þannig að neikvæður
auðlindaarður geymdist á vöxtum og drægist frá
skattlagningu síðar. Niðurstöðurnar eru lítt næmar
fyrir raforkuverði; jafnvel þótt það hækkaði um
75% til stóriðju frá því sem það var 1998 og notast
væri við hæsta hugsanlega viðmiðunarverð til al-
menningsveitna kæmi ekki til gjaldtöku af Blöndu-
virkjun. Öðru máli gegnir um Lagarfljótsvirkjun.
Ef raforkuverð væri 2 krónur á kWh eða hærra
myndi nú þegar þurfa að greiða hið sérstaka gjald
af henni. Þessi niðurstaða mundi á hinn bóginn
breytast ef miðað væri við framangreindar forsend-
ur, bæði fram og aftur í tímann. Virkjunin hefði þá
safnað upp svo miklum neikvæðum auðlindaarði á
fyrstu áratugum starfseminnar að aldrei yrði greitt
gjald af henni, enda skilaði hún engum auðlindaarði
á líftíma sínum. Þessi tvö dæmi gefa vísbendingu
um að auðlindaarður af íslenskum vatnsorkuverum
væri ekki mikill við núverandi aðstæður og gjald-
taka af því tagi sem stunduð er í Noregi því vart
skila miklum tekjum til ríkisins. Tekið skal þó fram
að til stofnkostnaðar íslenskra virkjana telst allur
kostnaður við vegagerð og kaup á vatnsréttindum,
sem og allar bætur vegna eignarnáms sem greidd-
ar eru áður en virkjanirnar hefja starfsemi sína.
Bætur sem greiddar eru síðar eru hins vegar gjald-
færðar. Grundvöllur skattlagningar er einnig
ótraustari hér á landi, þar sem enginn samkeppn-
ismarkaður er fyrir raforku eins og í Noregi og
verðlagning hennar því háð ákvörðun ríkis og sveit-
arfélaga sem eiga orkuverin.
4.6 Niðurstöður og tillögur
4.6.1 Vatnsafl í þjóðareign
Orka fallvatna er ein helsta auðlind þjóðarinnar
en samkvæmt íslenskri löggjöf fylgir réttur til nýt-
ingar hennar eignarhaldi á landi. Mikil óvissa ríkir
hins vegar um það hve stór hlutur nýtanlegs vatns-
afls er í eigu ríkis og annarra opinberra aðila. Engin
skipuleg heildarúttekt hefur verið gerð á þessu, auk
þess sem enn hefur ekki verið skorið úr um mörk
þjóðlendna en mikinn hluta ónýtts vatnsafls er að
finna í óbyggðum. Líkindi benda þó til þess að allt
að tveimur þriðju hlutum vatnsaflsins sé í eigu rík-
isins, sveitarfélaga og opinberra orkufyrirtækja. Í
samræmi við almenna stefnumótun nefndarinnar
telur hún að tryggja þurfi að þjóðin njóti í framtíð-
inni eðlilegrar hlutdeildar í þeim umframarði (auð-
lindarentu), sem nýting vatnsafls í eigu þjóðarinnar
skapar. Af því vatnsafli sem er í einkaeign er sam-
kvæmt framansögðu ekki efni til töku auðlinda-
gjalds, en hins vegar gæti ríkið innheimt kostn-
aðargjöld eða lagt á auðlindaskatt í þeim tilvikum.
4.6.2 Skipulag raforkumála
Skipulag raforkuframleiðslu hefur hér á landi
eins og víða annars staðar einkennst af opinberum
rekstri og eru öll raforkufyrirtæki landsins í eigu
ríkis, sveitarfélaga eða þessara aðila sameiginlega.
Eru þessi fyrirtæki í reynd rekin sem þjónustufyr-
irtæki þar sem verðlagning á seldri orku hefur ráð-
ist af fleiri sjónarmiðum en arðsemi einni saman.
Þannig hefur verðlagning orku á hinum almenna
markaði innanlands miðast við kostnaðarverð og
lága arðgjöf fjármagns, en sala til stóriðju verið
samkvæmt langtímasamningum sem gerðir hafa
verið í beinni samkeppni við það verð sem boðist
hefur við sambærileg skilyrði erlendis. Orkufyrir-
tækin hafa vegna hins opinbera eignarhalds verið
undanþegin tekjusköttum frá upphafi og hefur ver-
ið stefnt að því að þau byggðu upp eignastöðu sína
með fé úr rekstri frekar en framlögum eigenda
sinna. Þessar aðstæður hafa vafalaust ráðið því að
gjaldtöku af hugsanlegum auðlindaarði hefur verið
lítill gaumur gefinn fram undir þetta. Á síðustu ár-
um hefur hins vegar orðið mikil stefnubreyting í
skipulagi raforkumála víða um lönd þar sem stefnt
hefur verið að því að koma á virkri samkeppni eftir
því sem tæknilegar aðstæður hafa leyft. Jafnframt
hefur einkavæðing raforkufyrirtækja átt sér stað í
stórum stíl, t.d. í Bretlandi og víðar í Evrópu. Má
gera ráð fyrir því að svipuð þróun sé framundan hér
á landi, enda hafa Íslendingar þegar skuldbundið
sig til að aðskilja framleiðslu og dreifingu raforku
og stefna á næstu árum að virkri samkeppni milli
raforkuframleiðenda.
4.6.3 Greiðsla auðlindaarðs
Þrátt fyrir þær breytingar sem orðið hafa á raf-
orkumarkaðnum er nefndinni aðeins kunnugt um
að auðlindaskattur á vatnsorku hafi verið tekinn
upp í einu landi, Noregi. Nemur hann 32% af áætl-
uðum auðlindaarði einstakra virkjana. Útreikning-
ar gerðir fyrir nefndina benda ekki til þess að sú
gjaldtökuleið leiddi til teljandi tekjuöflunar, væri
henni beitt hér á landi að skipulagi orkumála
óbreyttu. Sum réttindi til nýtingar á vatnsafli eru
eins og áður segir háð einkaeignarrétti en önnur
yrðu í þjóðareign samkvæmt tillögum nefndarinn-
ar. Að teknu tilliti til þessa telur nefndin að inn-
heimta eigi auðlindaarð af vatnsafli í þjóðlendum
sem enn hefur ekki verið selt eða framselt svo
skuldbindandi sé og yrði því að þjóðareign með því
að selja langtíma nýtingarréttindi á uppboði ef
nægileg samkeppni er fyrir hendi. Að öðrum kosti
skuli semja um greiðslu auðlindagjalds á grundvelli
þess umframarðs, sem gera má ráð fyrir að falli til á
samningstímanum. Vegna þeirra sértæku breyt-
inga sem væntanlega verða gerðar á skipulagi raf-
orkufyrirtækja og raforkumarkaðnum á næstu ár-
um telur nefndin ekki fært að setja fram ákveðnar
hugmyndir um það hvernig skuli greiða fyrir þau
orkuréttindi sem eru í eigu raforkufyrirtækja
landsins. Nefndin leggur til að mat á því verði þátt-
ur í þeirri endurskoðunarvinnu sem framundan er á
þessu sviði. Líklegt er að lokaáfangi þróunarinnar
verði einkavæðing raforkufyrirtækja, en með út-
boði hlutafjár sköpuðust skilyrði til að fá greitt fullt
markaðsverð fyrir þau vatnsréttindi sem þessi fyr-
irtæki, ríki og sveitarfélög hafa sannanlega eignast.
4.6.4 Kostnaðargjöld
Auk greiðslu fyrir nýtingu þess vatnsafls sem er í
þjóðareign og greiðslu fyrir umhverfistjón er rétt
að settar verði ákveðnar reglur er tryggi að ríkinu
sé endurgreiddur sá kostnaður sem það hefur lagt
fram vegna rannsókna og annarrar þjónustu sem
koma virkjunaraðilum til góða. Slík kostnaðargjöld
ættu þeir ekki síður að greiða sem nýta vatnsafl í
einkaeign.“
Auðlindanefnd fjallaði sérstaklega um vatnsaflið í skýrslu sinni
Mishá auðlindarenta
í sérhverri virkjun
Mishá auðlindarenta verður til í
hverri vatnsaflsvirkjun fyrir sig
og fer hún eftir því hversu hag-
kvæmar virkjanirnar eru. Svipar
það mjög til þeirrar auðlinda-
rentu sem verður til þegar mis-
gott land er brotið til ræktunar
að því er fram kemur í skýrslu
auðlindanefndar.
Séð yfir vélasal Hrauneyjafossvirkjunar þar
sem er stærsta vélasamstæða í landinu.
Niður-
staða hjá
Álftanes-
hreyf-
ingunni
NIÐURSTAÐA liggur fyrir í
skoðanakönnun sem uppstill-
ingarnefnd Álftaneshreyfingar-
innar í Bessastaðahreppi lét
gera meðal stuðningsmanna
sinna um val á frambjóðendum
á framboðslistann fyrir sveitar-
stjórnarkosningarnar í vor. Alls
tóku 244 þátt í könnuninni.
Álftaneshreyfingin er kosn-
ingabandalag Framsóknar-
flokksins, Samfylkingarinnar,
Vinstri hreyfingarinnar – græns
framboðs og óflokksbundinna.
Skoðanakönnunin fór þannig
fram að þátttakendur gátu valið
um fjóra frambjóðendur fyrir
hvern þessara hópa. Merkja átti
við tvo frambjóðendur í hverj-
um hópi í 1. eða 2. sætið, átta
frambjóðendur alls. Niðurstöð-
ur könnunarinnar eru leiðbein-
andi fyrir val á framboðslistann
í vor.
Skv. upplýsingum frá kjör-
nefnd Álftaneshreyfingarinnar
voru niðurstöður skoðanakönn-
unarinnar sem hér segir: Fyrir
Framsóknarflokk var Jón Þór
Björnsson í 1. sæti, Þorgerður
Elín Brynjólfsdóttir í 2. sæti,
Sigurbjörn Úlfarsson í 3. sæti
og Jón Breiðfjörð Höskuldsson í
4. sæti. Hjá Samfylkingu varð
Kristján Sveinbjörnsson í 1.
sæti, Bragi Sigurvinsson í 2.
sæti, Eygló Ingadóttir í 3. sæti
og Kjartan Kjartansson í 4.
sæti. Hjá Vinstri-grænum varð
Sigurður Magnússon í 1. sæti,
Jóhanna Rútsdóttir í 2. sæti,
Sigtryggur Jónsson í 3. sæti og
Jóhanna Aradóttir í 4. sæti. Hjá
óflokksbundnum varð Guðrún
Þ. Hannesardóttir í 1. sæti,
Sveinbjörn I. Baldvinsson í 2.
sæti, Júlíus Björnsson í 3. sæti
og Kristín Norðdahl í 4. sæti.
Karlavígi féll
í skákheiminum
Chen Zhu
sló út Pon-
omariov
ÞAU tíðindi gerðust í fyrstu um-
ferð Grand Prix-skákkeppni
FIDE, sem hófst í Dubai í Sam-
einuðu arabísku furstadæmun-
um á miðvikudag, að FIDE-
heimsmeistari kvenna, Chen
Zhu, bar sigurorð af FIDE-
heimsmeistara karla, Ruslan
Ponomariov.
Í skákheiminum er talað um
að þar með hafi enn eitt karla-
vígið fallið og þetta hafi verið í
fyrsta sinn í íþróttum sem
heimsmeistari kvenna leggi
heimsmeistara karla að velli í
sömu grein.
Ponomariov var þar með úr
leik í mótinu en tefldar eru at-
skákir með úrsláttarfyrirkomu-
lagi. Að sögn skákskýrenda
Morgunblaðsins getur Ponom-
ariov greinilega ekki tekið jafn-
stórt upp í sig og Bobby Fischer
á sínum tíma þegar hann sagði í
viðtali við tímaritið Harpers árið
1962 að kvenfólk gæti ekki teflt!
Alls hófu 32 skákmenn leik í
Dubai. Önnur umferð fór fram í
gær en þar beið Chen Zhu lægri
hlut fyrir Anatoly Karpov, fyrr-
verandi heimsmeistara. Þriðja
umferð fer svo fram í dag þar
sem átta stórmeistarar mætast í
fjórum viðureignum.