Morgunblaðið - 16.04.2002, Page 34

34 ÞRIÐJUDAGUR 16. APRÍL 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
Í FYRSTA lagi hafa alþjóðavæðingin og markaðs-væðingin í för með sér að umráðasvið stjórnmál-anna dregst saman og hinn lýðræðislegi ákvörð-unarréttur gegnir minna hlutverki. Sífellt fleiri
þættir sem snerta daglegt líf okkar, atvinnu, kjör, fjöl-
skylduhætti og tækifæri til frama og þroska eru mótaðir
af alþjóðlegum straumum, samspili markaðsafla og um-
svifum stórfyrirtækja sem teygja anga sína til margra
landa. Sviðið þar sem stofnanir stjórnkerfisins, þing,
sveitarstjórnir eða ríkisstjórnir ráða för hefur hlutfalls-
lega orðið minna, og hið lýðræðislega vald etur nú kappi
við öfl sem eiga sér traustar rætur í alþjóðavæðingu og
markaðsvæðingu samfélagsins. Sú spurning verður
áleitnari hvernig lýðræðið getur á slíkum tímum áfram
verið áhrifaríkt hreyfiafl breytinganna. Hvað verður um
vilja fólksins, kjarnann í lýðræðinu, við slíkar aðstæður?
Örlög einstaklinga og þjóða ráðast í auknum mæli frem-
ur af ákvörðunum stjórnenda hnattvæddra risafyrir-
tækja en viðhorfum lýðræðislegra kjörinna fulltrúa á
þjóðþingunum.
Sú hugmyndafræði hefur einnig verið ráðandi um
nokkurt skeið að hagvöxturinn styrkist með aukinni
markaðsvæðingu og meira frelsi fyrirtækja til alþjóð-
legrar starfsemi. Því hafa stjórnmálamennirnir afsalað
sér verulegum völdum og þar með dregið úr umsvifum
þess fulltrúalýðræðis sem við búum við. Stjórnmálin snú-
ast í auknum mæli um að skapa hagfelldar aðstæður fyrir
alþjóðlegt fjármagn og fyrirtæki, auka vægi markaðarins
og fækka lýðræðislegum ákvörðunum um almannahag.
Sumir fræðimenn hafa að vísu bent á þá þversögn að
um leið og hnattvæðingin dregur úr áhrifamætti þjóðrík-
isins sem lýðræðisskipun okkar miðast við þá hefur hún í
för með sér útbreiðslu lýðræðishugmynda um heim allan
og eykur sjálfsákvörðunarrétt einstaklinganna. Stjórn-
málin á vettvangi hinna lýðræðislegu stofnana eru hins
vegar bundin ákveðnum landsvæðum, ríkjum og sveit-
arfélögum, á sama tíma og áhrifavald umbreytinga stöðv-
ast ekki á landamærum. Lýðræðið er þannig háð land-
fræðilegum skorðum sem draga úr möguleikum þess til
að bregðast við þeim alþjóðlegu straumum sem í vaxandi
mæli móta líf okkar.
Í öðru lagi hefur þróun Evrópusambandsins og þar
með Evrópska efnahagssvæðisins ásamt aukinni alþjóða-
samvinnu í öryggismálum, umhverfismálum og á fleiri
sviðum fært hluta af því valdi sem áður var í höndum lýð-
ræðisstofnana þjóðríkisins yfir til evrópskra og alþjóð-
legra stofnana sem ekki eru sniðnar á sama hátt að beinu
lýðræðislegu valdi fólksins heldur taka mið af fulltrúa-
kerfi sem mótað er á grundvelli ríkjasamstarfs.
Við þekkjum öll umræðuna um lýðræðisvanda Evr-
ópusambandsins, takmarkað áhrifavald Evrópuþingsins,
stefnumótun skriffinnanna í Brussel og samningaþóf
ráðherranna fyrir luktum dyrum. Með vaxandi umsvifum
Evrópusambandsins og auknum áhrifum þess á efna-
hagslíf og fjármál aðildarlandanna verður þessi lýðræð-
ishalli á Evrópusamvinnunni sífellt meiri og engar skýr-
ar tillögur til að rétta hann við á næstu árum eru líklegar
til að öðlast nægilegt fylgi. Þessi evrópski lýðræðishalli
er einnig norrænn halli vegna aðildar norrænu ríkjanna
að Evrópusambandinu eða Evrópska efnahagssvæðinu.
Okkur er hins vegar tamara að ræða eingöngu um hann
sem evrópskan vanda. Á þann hátt verður hann okkur
fjarlægari og við forðumst að horfast í augu við þá breyt-
ingu sem orðið hefur á lýðræðiskerfi Norðurlanda við að
færa ákvörðunarvald í auknum mæli til evrópskra stofn-
ana sem ekki eru jafn háðar lýðræðislegu aðhaldi og hin-
ar hefðbundnu stofnanir norrænu þjóðríkjanna.
Á sama hátt hefur alþjóðleg samvinna í öryggismálum,
bæði á vettvangi Sameinuðu þjóðanna og NATO, og al-
þjóðlegir samningar í umhverfismálum, mannréttinda-
málum og á fleiri sviðum orðið til að setja ákvarðanavaldi
einstakra ríkja frekari skorður, takmarkað umsvif hins
lýðræðislega valds í einstökum þáttum við alþjóðlegt
samþykki. Þessar takmarkanir á valdi þjóðríkjanna eru
vissulega í þágu göfugra málefna og framtíðarheilla ein-
staklinga og samfélaga en engu að síður er verið að flytja
ákvarðanir í auknum mæli frá stofnunum lýðræðisins á
alþjóðlegan vettvang þar sem fólkið og kjörnir fulltrúar
þess, hagsmunasamtök og almannasamtök eiga ekki eins
greiða leið til áhrifa á ákvarðanir og innan hins lýðræð-
islega þjóðríkis.
Við eigum að mestu leyti eftir að leysa þann Gordions-
hnút hvernig jákvæðum samleik hins lýðræðislega valds
og evrópskrar og alþjóðlegrar stofnanaþróunar verður
hagað í framtíðinni. Þar sem Norðurlöndin eru og verða
virkir þátttakendur í Evrópusamstarfinu og styðja ein-
dregið aukna alþjóðlega samvinnu á mörgum sviðum
mun þessi vandi lýðræðis brenna mjög á okkur.
Í þriðja lagi bendir margt til þess að staða stjórn-
málaflokkanna muni halda áfram að veikjast á næstu
áratugum en þeir eru lykilstofnanir í því lýðræðiskerfi
sem við búum við á Norðurlöndum. Þeir bjóða fram full-
trúa til setu á þjóðþingum og í sveitarstjórnum, forystu-
sveitir þeirra skiptast á um að mynda ríkisstjórn og
ríkjandi stefnumótun á einkum að miðast við stefnuskrár
flokkanna og hugmyndafræði. Lýðræðisform Norður-
landa, þingræðið, hefur byggst á skipulögðum og öfl-
ugum stjórnmálaflokkum. Ef þeir veikjast þá mun það
hafa veruleg áhrif á gangvirki lýðræðisins.
Rannsóknir sýna að meðlimum stjórnmálaflokkanna
fer fækkandi og sífellt erfiðara er að virkja fólk til starfa
og stefnumótunar. Því var jafnvel spáð í Svíþjóð fyrir fá-
einum árum að haldi fækkun flokksfélaga áfram með
sama hraða verði enginn eftir í sænskum stjórnmála-
flokkum árið 2013. Þótt ég dragi þá spásögn í efa er ljóst
að stjórnmálaflokkarnir eiga í vaxandi mæli erfitt með að
halda þeirri áhrifastöðu sem þeir höfðu drýgstan hluta
20. aldar. Félögum þeirra fer fækkandi, fjölmiðlar og
hagsmunasamtök gegna í ríkara mæli lykilhlutverki í
umræðu og stefnumótun og aukin tækifæri fólks til
skemmtunar og skapandi tómstunda hafa veikt aðdrátt-
arafl flokkanna. Í fábrotnu samfélagi fyrri tí
stjórnmálaflokkarnir oft lykillinn að frama og
samneyti við annað fólk en nú blasir við ein
unum alþjóðlegur markaður með fjölþættum
um. Margir vilja líka forðast þann fórnarkost
felst í því að kastljósi fjölmiðla er í vaxandi m
að einkalífi og fjölskyldum þeirra sem gefa kos
stjórnmálastarfa og sú harka sem fylgir nútíma
un fælir marga frá opinberum forystustörfum.
Þessi veiking stjórnmálaflokkanna mun án
veruleg áhrif á lýðræðiskerfið þó torvelt sé að s
ingarnar fyrir. Þó er ljóst að stefnumótun held
að færast á annarra hendur: til stofnana, sérf
og hagsmunasamtaka. Þá hafa fjölmiðlar að me
leyst stjórnmálaflokka af hólmi við að fræða og
í aðdraganda ákvarðana. Og flokkarnir munu
indum eiga sífellt erfiðara með að fá hæfileika
til að gefa kost á sér til setu í sveitarstjórnum o
þingum.
Í fjórða lagi virðist því að helstu stofnanir
iskerfisins muni veikjast vegna þess að aðrir
tæki, hagsmunasamtök, fjölmiðlar, fjármálas
og embættiskerfi – hafi betur í keppninni um
hafa menntun, þjálfun og hæfileika til að skara
og sýna frumkvæði á skapandi hátt. Ungt fólk
mun fjölbreyttari tækifæri til að svala metna
um frægð og frama, spennandi störf og góða
Flokkarnir, þjóðþingin og sveitarstjórnirnar
lykilstofnanir lýðræðiskerfisins – munu eiga í
erfiðleikum með að halda sínu í samkeppni
Þessi vandi lýðræðisins hefur að vissu leyti ver
ismál og lítið borið á tillögum um viðnám. Ve
vegar ekkert gert til að styrkja stöðu lýðræðisin
ari samkeppni er hætt við að stofnanir þess mu
ast enn frekar og völdin þokast jafnt og þétt
annarra sem lúta ekki á sama hátt lýðræðislegu
Í fimmta lagi mun draga úr mikilvægi sam
isvalds, verkalýðsfélaga og samtaka atvinnu
mjög hefur sett svip á norræna landsstjórn á
förnum áratugum. Markaðsvæðingin og alþj
ingin hafa dregið úr áhrifamætti slíks samráðs
arfyrirtæki atvinnulífsins þurfa í krafti sífellt
stöðu minna á því að halda. Það er töluvert til í s
legri samlíkingu sem þýskur félagsfræðingur s
fyrir nokkrum árum:
„Í nærri heila öld hafa ríki, viðskiptalíf og ve
félög leikið sér í búleik í sandkassa þjóðríkisins
ig lært að umgangast hvert annað á siðmennt
en áður. Það þýðir í raun að menn hafa hrifsað s
urnar af skóflunni eftir reglum samningsrétt
Kom
ára
geta
örlag
Ýmsar undirstöður lýðræði
andi áratugir reynst örlaga
Ragnar Grímsson, m.a. í ræ
ráðs, um framtíð lýðræðis á
eftir fer hluti úr ræð
Forseti Íslands á þemaráðstefnu
AÐ LÁTA VERKIN TALA
Velferð barna er okkur öllumhjartfólgin,“ sagði ÁslaugBjörg Viggósdóttir, formaður
kvenfélagsins Hringsins, í Morgun-
blaðinu á laugardag þegar hún var
spurð hvers vegna hópur kvenna hefði
í sextíu ár beitt sér fyrir byggingu
barnaspítala og unnið óeigingjarnt
starf í þágu sjúklinga í nær eitt hundr-
að ár.
Víst er að börn og sjúklingar standa
nálægt hjörtum félagskvenna Hrings-
ins og svör Áslaugar Bjargar koma
heim og saman við rúmlega aldagömul
heit stofnanda Hringsins: Kristín
Vídalín Jacobson strengdi þess heit,
er hún var ung kona og var vart hugað
líf í miklum veikindum, að hún skyldi
gera það sem hún gæti til að liðsinna
þeim sem efnalitlir væru og ættu í
veikindum.
Með þessi markmið að leiðarljósi
hefur Hringurinn unnið aðdáunarvert
starf í þau 98 ár sem félagið hefur
starfað. Listinn yfir góðar gjörðir og
stórar gjafir Hringsins er langur og
lengist sífellt. Á fyrstu starfsárum sín-
um vann félagið gegn útbreiðslu
berkla og aðstoðaði berklasjúklinga
við að njóta lækninga og hjúkrunar.
Árið 1926 var tekið í notkun hressing-
arhæli í Kópavogi sem alfarið var fjár-
magnað af Hringnum og þrettán árum
síðar gaf félagið ríkinu hælið ásamt
öllum eigum þess. Árið 1942 var
ákveðið að félagið skyldi eftirleiðis
beita sér fyrir byggingu barnaspítala
á Íslandi. Hugmyndin varð að veru-
leika árið 1957 og árið 1965 komst
spítalinn í eigið húsnæði.
Fleiri ómetanlegar gjafir er hægt
að telja til og ávallt bera þær vitni um
stórhug og elju. Það virðist jafnframt
liggja vel fyrir þeim konum sem í
gegnum árin hafa starfað í þágu fé-
lagsins, að efna gefin loforð: Árið 1994
þegar ríkið ákvað að reisa nýjan
Barnaspítala Hringsins lofaði félagið
að veita 100 milljónir króna til bygg-
ingarinnar. Þá fjármuni mun Hring-
urinn afhenda innan skamms, en spít-
alinn verður tekinn í notkun í haust.
Hringurinn hefur efnt loforð sín og
gott betur, því auk fyrrnefndra 100
milljóna afhenti félagið Barnaspítala
Hringsins 50 milljónir króna, til kaupa
á rúmum og öðrum búnaði, um síðustu
helgi. Að auki á spítalinn von á veru-
legri upphæð frá félaginu til tækja-
kaupa á næstunni.
Þegar um svona stórar gjafir er að
ræða vekja fjáröflunarleiðir Hrings-
ins athygli. Er þar um að ræða sölu
minningar- og jólakorta, jólabasar,
jólakaffi og happdrætti auk gjafa frá
vildarvinum félagsins. Slíku fé verður
ekki safnað saman á þennan hátt nema
með þolinmæði, áhuga og útsjónar-
semi sem vert er að lofa og styðja.
Ekki má gleyma þeim hópi sem einna
helst nýtur stuðnings Hringsins. Börn
á Íslandi búa við góða heilbrigðisþjón-
ustu sem að miklum hluta til má þakka
þeim 800 konum sem í gegnum árin
hafa lagt starfsemi Hringsins lið. Án
þeirra framlags ættu færri börn en
ella von til að sigrast á sjúkdómum og
horfa björtum augum til framtíðar.
Hringnum verður aldrei þakkað nægj-
anlega fyrir að láta verkin tala.
BEINT LÝÐRÆÐI
Á STEFNUSKRÁNNI
Össur Skarphéðinsson, formaðurSamfylkingarinnar, flutti ræðu á
flokksstjórnarfundi flokksins á Akur-
eyri sl. laugardag, þar sem hann lýsti
vilja til þess að flokkurinn legði
áherzlu á íbúalýðræði. Össur sagði
breytt hlutverk sveitarstjórna kalla á
nýjar reglur við ákvarðanatöku innan
þeirra. „Íbúalýðræði felur í sér lausn á
því. Þar eru íbúar sveitarfélagsins
kallaðir til leiks, fengnir til samráðs
um lausnir og skipulag. Enginn veit
betur en fólkið sjálft hverjar þarfirnar
eru og hvernig íbúar hvers sveitarfé-
lags vilja forgangsraða fjármunum
þess í eigin þágu,“ sagði formaður
Samfylkingarinnar.
Í ályktun, sem flokksstjórnin sam-
þykkti á fundi sínum, segir að þátt-
tökulýðræði eigi að vera lykilorð í lýð-
ræðisþróun 21. aldarinnar. Þar segir
m.a.: „Flokksstjórn Samfylkingarinn-
ar beinir því til framboða flokksins að
íbúalýðræði, sem undirstaða fjöl-
skylduvæns samfélags, verði á meðal
megináherzlna þeirra í kosningum til
sveitarstjórna í vor. Þau leggi áherzlu
á að þróa íbúalýðræði í sveitarfélögum
landsins í samráði við íbúana sjálfa.“
Ennfremur segir í ályktuninni:
„Flokksstjórn Samfylkingarinnar
ályktar að stíga nú þegar fyrstu skref-
in frá fulltrúalýðræði síðustu alda til
beins lýðræðis 21. aldarinnar.
Upplýsing og almenn velferð hefur
gjörbreytt aðstöðu fólksins til að ráða
sjálft málum sínum. Almenn og góð
menntun, mikil tölvueign, meiri frí-
tími en áður, kallar á að fólk hafi meira
um hagi sína að segja en fyrr. Sá tími
er liðinn að fulltrúar almennings taki
allar ákvarðanir og tímabært er að
færa valdið sem mest til fólksins.“
Morgunblaðið hefur undanfarin ár
bent á kosti og möguleika beins og
milliliðalauss lýðræðis og að nýjar for-
sendur hafi skapazt fyrir að nýta þá
kosti, m.a. vegna stóraukinnar mennt-
unar þjóðarinnar, tæknivæðingar og
batnandi aðgangs almennings að upp-
lýsingum um margvísleg málefni.
Blaðið hefur því hvatt til að beint lýð-
ræði yrði tekið upp í ríkari mæli, ekki
sízt á vettvangi sveitarfélaga en einn-
ig með þjóðaratkvæðagreiðslum. Bent
hefur verið á að sjálfsagt væri að
sveitarstjórnir leituðu álits íbúa sinna
varðandi t.d. skipulagsmál, sem oft
eru mjög umdeild, eða þá dýrar fram-
kvæmdir, sem kjósendur gera oft
kröfu um en kunna að hafa í för með
sér hærri álögur á þá. Þar koma ýms-
ar aðferðir til greina; skoðanakannan-
ir, atkvæðagreiðslur og íbúaþing eru
meðal þeirra, sem gerðar hafa verið
tilraunir með hér á landi og víðar á
síðustu árum.
Talsverðar umræður hafa farið
fram um beint lýðræði undanfarin ár.
Það er fagnaðarefni að þær skuli nú
hafa borið þann árangur að stjórn-
málaflokkur skuli lýsa því yfir að hann
hyggist gera þessu máli hátt undir
höfði á stefnuskrá sinni.