Morgunblaðið - 29.06.2002, Blaðsíða 31

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 29. JÚNÍ 2002 31
STJÓRNVÖLD geta
ekki lengur horft
framhjá vaxandi fátækt
á Íslandi. Skemmst er
að minnast að forsætis-
ráðherra neitaði beiðni
minni undir lok síðasta
þings um að ræða á Al-
þingi aðgerðir og við-
brögð stjórnvalda gegn
fátækt. Á þeim tíma
hafði kirkjan, mæðra-
styrksnefnd og fé-
lagsþjónusta í Reykja-
vík þó upplýst að fjöldi
þeirra sem þurfa að
leita sér fjárhagsað-
stoðar eða matargjafa
hafi vaxið um 20–30% sl. 12 mánuði.
Stjórnarskrárbundinn réttur
fótum troðinn
Á síðustu dögum hafa svo enn kom-
ið fram upplýsingar sem staðfesta
mikla aukningu á fjölda fátækra og
þeirra sem glíma við mikla fjárhags-
erfiðleika. Mæðrastyrksnefnd upp-
lýsti að fjöldi þeirra sem leita sér að-
stoðar og matargjafa væri 40% meiri
á þessu ári en í fyrra. Fram hefur
komið hjá Félagsþjónustunni í
Reykjavík að auka þurfi fjármagn
vegna fjárhagsaðstoðar um 150 millj-
ónir á þessu ári, en þeim hefur fjölgað
um 26% milli fyrstu þriggja mánaða
ársins 2001 og 2002 sem leita sér þar
aðstoðar.
Það er auðvitað illa komið fyrir
einni ríkustu þjóð heims þegar fátækt
og oft fullvinnandi fólk þarf í vaxandi
mæli að sækja sér mat-
argjafir til líknarsam-
taka til að svelta ekki. Í
þessum hópi er fjöldi ör-
yrkja og aldraðra, ein-
stæðir foreldrar, ein-
stæðingar og
barnmargar fátækar
fjölskyldur. Fram kom
nýlega að mæðrastyrks-
nefnd stendur fyrir
vikulegum úthlutunum
á matargjöfum þar sem
húsið fyllist af fólki sem
nær ekki endum saman
og á hvorki fyrir brauði,
mjólk né salti í grautinn.
Þangað fer fólk ekki
fyrr en í algjörri neyð.
Fram hefur komið að stöðugt fjölgi
í þeim hópi fólks sem hefur ekki efni á
að leita til læknis eða leysa út lyfin
sín. M.a. sagði formaður Eflingar ný-
lega að það væri orðið áberandi að
læknar vísi fólki til sérfræðinga eða í
rannsóknir, en það skili sér ekki
þangað. Svo langt hefur verið gengið,
að fólki sem ekki á fyrir lyfjum né
mat, eins og margir þeirra sem lifa
þurfa af lífeyri almannatrygginga eða
sambærilegum tekjum, er gert að
greiða skatt til samfélagsins, sem
samsvarar mánaðarlífeyrisgreiðslum
þeirra.
Þetta eru lýsandi dæmi um hvernig
þjóðfélagið bregst skyldum sínum við
fátækt fólk og hvernig öryggiskerfið í
velferðarmálum Íslendinga er brost-
ið. Ekki síst sýnir þetta þó hvernig
ráðamenn fótum troða stjórnarskrár-
bundinn rétt þeirra til aðstoðar sem
höllum fæti standa.
Greiðsluerfiðleikar og vanskil
Athyglisvert er líka að í nýlegri
könnun á vegum nokkurra verkalýðs-
félaga kemur fram að 30% aðspurðra
telja að fjárhagsstaða sín sé lakari en
fyrir þremur árum vegna verðhækk-
ana á vöru og þjónustu. Það kemur
heim og saman við neyð fólks sem
birtist okkur í vaxandi greiðsluerfið-
leikalánum og vanskilum heimila við
innlánsstofnanir sem aukist hafa úr
13 milljörðum í 22 milljarða á sl. ári
sem er um 70% aukning. 53% aukning
var líka á árangurslausum fjárnám-
um sem voru 3.000 á sl. ári.
Því miður er veruleg hætta á að það
sé að fjölga í hópi fólks sem ræður
ekki við mikinn fjárhagsvanda. Iðu-
lega blasir ekkert annað við en gjald-
þrot. Leigumarkaðurinn og breytt
húsnæðiskerfið er fátæku fólkið líka
ofviða. Oft er líka um að ræða að fólk
lendir í miklum greiðsluerfiðleikum
vegna tímabundinna vandamála,
veikinda eða atvinnumissis, því ekk-
ert má útaf bregða til að endar nái
saman. Við slíkar aðstæður vinda
fjárhagserfiðleikar, vanskil og oft lög-
fræðikostnaður ótrúlega hratt uppá
sig og fólk missir eigur sínar á stutt-
um tíma. Mjög takmörkuð úrræði eru
hér á landi til að bregðast við slíkum
vandamálum. Sú staðreynd hefur
m.a. fjölgað mikið í þeim hópi sem
lendir í fjötrum fátæktar.
Hvað er til ráða?
Fyrir liggur norræn úttekt sem
sýnir að útgjöld hér á landi til félags-
og heilbrigðismála aldraðra og ör-
yrkja sé lang lægst á Íslandi. Sama
gildir um útgjöld vegna barna og
barnafjölskyldna, jafnvel þó börn
undir 18 ára aldri séu hlutfallslega
miklu fleiri hér á landi en á hinum
Norðurlöndunum, en skertar barna-
bætur á liðnum árum hafa komið
mjög illa við margar fjölskyldur með
lágar og meðaltekjur. Ísland er ein
fárra þjóða innan OECD sem tekju-
tengja barnabætur.
Brýnt er nú þegar að greina helstu
orsakir og afleiðingar fátæktar á Ís-
landi bæði félagslegar og fjárhagsleg-
ar. Á grundvelli þess þarf að fara
fram heildarendurskoðun á öryggis-
netinu í velferðarkerfinu bæði hjá ríki
og sveitarfélögum með það að mark-
miði að verja fólk fyrir því að lenda í
fjötrum fátæktar og að eiga hvorki
húsaskjól né fyrir allra brýnustu
nauðþurftum frá degi til dags. Í fram-
haldi af því þarf að koma á afkomu-
tryggingu sem dugar til brýnustu
framfærslu fyrir lífeyrisþega og aðra
sem höllum fæti standa. Þessar
tekjur verði skattlausar og afnema á
skatt af fjárhagsaðstoð sveitarfélaga.
Afkomutryggingin verður að byggja
á samræmdum neyslustaðli um fram-
færslukostnað heimila eftir fjöl-
skyldugerð sem verði leiðbeinandi
fyrir stjórnvöld við ýmsar ákvarðanir
er lúta að fjárhæðum bóta og styrkja í
velferðarkerfinu.
Fyrir fólk í miklum greiðsluerfið-
leikum þarf að breyta lögum um
gjaldþrotaskipti og koma á sérstakri
greiðsluaðlögun ætlaðri þeim sem ár-
angurslaust hafa reynt ráðgjöf og að-
stoð við að leysa úr greiðsluerfiðleik-
um sínum og ekkert blasir við annað
en viðvarandi erfiðleikar eða gjald-
þrot. Greiðsluaðlögun gefur fólki
möguleika á að vinna sig út úr fjár-
hagserfiðleikum án þess að missa eig-
ur sínar og húsnæði í gjaldþrot. Einn-
ig þarf að ráðast í sérstakt átak í
uppbyggingu leiguíbúða með það að
markmiði að allir sem þurfa á því að
halda eigi kost á leiguíbúð á viðráð-
anlegum kjörum.
Lokaorð
Ekki er nokkur vafi á því að lang
stærsti hluti þjóðarinnar vill að hér sé
stjórnað af meiri réttsýni og jöfnuði.
Því miður hefur stjórn ráðamanna á
undanförnum árum einkennst af því
að samhjálp og réttsýni er á undan-
haldi, en það er örugglega þvert á
vilja þjóðarinnar. Það er forgangs-
verkefni í þjóðfélaginu að treysta á
nýjan leik öryggisnet velferðarkerf-
isins, þannig að hægt sé að losa fólk
úr fjötrum fátæktar sem verður sífellt
meira sýnileg í þjóðfélaginu.
Fjötrar fátæktar
Jóhanna
Sigurðardóttir
Höfundur er alþingismaður.
Fátækt
Brýnt er nú þegar að
greina helstu orsakir og
afleiðingar fátæktar á
Íslandi, segir Jóhanna
Sigurðardóttir, bæði fé-
lagslegar og fjárhags-
legar, en treysta þarf á
nýjan leik öryggisnet
velferðarkerfisins.
SAMKVÆMT nýjum Evrópu-
staðli í þolhönnun húsa, sem taka
mun gildi hér á landi
samkvæmt ákvæðum
EES-samningsins,
verða almennt gerðar
of miklar kröfur til
nýbygginga hvað álag
af völdum jarðskjálfta
snertir, óháð jarð-
skjálftahættu á við-
komandi svæðum.
Staðallinn mun því al-
mennt valda hærri
byggingarkostnaði, í
stað þess að þjóna
þeim mikilvægu ör-
yggishagsmunum sem
í húfi eru.
Byggingarstaðla-
ráð skilgreinir þjóðarskjölin
Umræddur Evrópustaðall er
þannig úr garði gerður, að þótt að-
altexti hans sé sá sami á milli
landa, skilgreina svokölluð þjóðar-
skjöl náttúruálag í einstökum lönd-
um. Þannig er eitt þjóðarskjal fyr-
ir vindálag, annað fyrir snjóálag,
þriðja fyrir jarðskjálftaálag og það
fjórða fyrir grundun húsa á svæð-
um með virkum jarðskjálfta-
sprungum. Það kemur síðan í hlut
byggingaryfirvalda hvers lands,
eða þess sem svarar til bygging-
arstaðlaráðs hér á landi, að skil-
greina innihald þjóðarskjalanna.
Mikilvægar rannsóknar-
niðurstöður hunsaðar
Rannsóknamiðstöð Háskóla Ís-
lands í jarðskjálftaverkfræði hefur
reiknað út breytileika jarðskjálfta-
álags eftir landssvæðum. Því mið-
ur hefur byggingarstaðlaráð kosið
að líta framhjá þessum niðurstöð-
um í afgreiðslu sinni á íslensku
þjóðarstöðlunum, þrátt fyrir ítrek-
aðar athugasemdir Verkfræði-
stofnunar HÍ. Þótt seint verði of
varlega farið þegar
öryggi okkar gagn-
vart vályndum nátt-
úruöflum á í hlut,
verður að gera þá
kröfu að húsbygging-
arstaðlar séu í takt
við þann raunveru-
leika sem þeim er ætl-
að að þjóna. Að öðrum
kosti er verr af stað
farið en heima setið.
Offjárfestingar
Eyðingarmáttur
jarðskjálfta eða álag
er mest næst upptök-
um þeirra og af þeim
sökum ber að að auka
álagskröfur þolhönnunarstaðlaeftir
því sem nær upptökunum dregur.
Nýjustu rannsóknir Verkfræði-
stofnunar hafa leitt í ljós, að í nú-
verandi mynd sinni gerir staðallinn
of miklar álagskröfur utan hættu-
svæða, sem hefur í för með sér
verulega aukinn kostnað af völdum
járns og steinsteypu á stórum
landssvæðum, þar á meðal höfuð-
borgarsvæðinu öllu.
Þá gerir staðallinn ráð fyrir of
litlum álagskröfum á skilgreindum
hættusvæðum, með þeim afleiðing-
um að húsbyggingar þar munu
ekki uppfylla eðlilegar öryggis-
kröfur.
Alþjóðleg athygli
Álagsrannsóknir Rannsóknar-
miðstöðvar HÍ í jarðskjálftaverk-
fræði hafa vakið alþjóðlega athygli.
Á grundvelli þeirra hafa m.a. þrír
prófessorar við Háskólann gert
nýtt jarðskjálftakort af höfuðborg-
arsvæðinu sem kynnt verður á al-
þjóðlegri ráðstefnu í Lundúnum í
september nk. Það skýtur óneit-
anlega skökku við, að aðrar þjóðir
skuli sýna þessum rannsóknum
jafnmikinn áhuga og raun ber
vitni, á sama tíma og byggingar-
staðlaráð hunsar niðurstöður
þeirra við afgreiðslu sína á nýjum
Evrópustöðlum í þolhönnun.
ÍST 13 úreltur?
Sökum þess hve umfangsmikil
áhrif umræddir staðlar munu hafa
m.a. fyrir öryggi húsa á jarð-
skjálftasvæðum og kostnaðarþróun
húsbygginga utan slíkra svæða, er
afstaða byggingarstaðlaráðs ill-
skiljanleg. Ástæðan kann að vera
sú, að nokkur umræða hefur verið
um hvort álagskröfur gildandi
staðals ÍST 13 (íslenskur staðall
nr. 13) séu nægilegar. Sú umræða
hefur m.a. leitt til þess að bygging-
arstaðlaráð hefur ásamt bygging-
arfulltrúum þrýst á um að stuðst
sé við það jarðskjálftaálag sem
gert er ráð fyrir í nýja Evrópu-
staðlinum í stað ÍST 13, þótt heim-
ild til þess sé ekki fyrir hendi í
byggingarreglugerð.
Má hvorki vera
of né van
Eins og áður segir hafa nýjar
rannsóknir leitt óyggjandi í ljós að
jarðskjálftaálag nýja Evrópustað-
alsins er búið alvarlegum ágöllum,
þar sem það er of hátt utan hættu-
svæða jarðskjálfta en of lágt innan
slíkra hættusvæða. Við þetta má
síðan bæta að álagsforsendur ÍST
13 eru mun nær lagi en álags-
forsendur nýja Evrópustaðalsins.
Af tvennu illu er því mun skyn-
samlegra að stuðst verði áfram við
ÍST 13. Aðferðafræðin, sem ís-
lenski staðallinn byggist á, er á
hinn bóginn úrelt. Af þessum sök-
um er afar mikilvægt, að íslensku
þjóðarskjölin verði leiðrétt, svo að
þolhönnunarstaðlar hér á landi
uppfylli eðlilegar öryggiskröfur
gagnvart jarðskjálftum, án þess að
meirihluti húsbyggjenda þurfi að
standa undir óþarfa kostnaðar-
hækkunum.
Þolhönnun og
þjóðarskjöl
Jónas Elíasson
Hús
Eyðingarmáttur
jarðskjálfta, segir
Jónas Elíasson,
er mestur næst
upptökum þeirra.
Höfundur er prófessor og skilaði
séráliti í stýrihópi um staðlamál.
ÞAÐ er skemmst af
að segja að mjög hefur
miðað í þá átt að auka
afþreyingu ferða-
manna hér á landi. Fyr-
ir framtak einstaklinga
og með eðlilegum
stuðningi hins opinbera
hefur verið unnið að
þessum málum á und-
anförnum árum. Öllum
má vera ljóst, sé litið
yfir tiltekið tímabil, að
nú er boðið upp á langt
um fjölbreyttari af-
þreyingu en áður. Við
eigum þess kost í ríkari
mæli en áður að kynn-
ast töfrum Íslands, náttúrunni, sög-
unni og menningunni, með allt öðr-
um hætti. Það er vissulega vel.
Um þetta má nefna ótal dæmi um
allt land, sem vakið hafa verðskuld-
aða athygli. Allt er þetta liður í því að
efla mikilvæga atvinnugrein, ferða-
þjónustuna. En hinu má heldur ekki
gleyma, að þetta eru menningar-
verkefni, verkefni sem hafa gildi í
sjálfu sér og munu því verða til efl-
ingar menningarstarfsemi í landinu
öllu.
Tvö athyglisverð dæmi
Um síðustu helgi átti ég þess kost
að líta augum tvö góð dæmi um upp-
byggingu í menningartengdri ferða-
þjónustu, sem einmitt sameinar
þetta sem hér hefur
verið nefnt; eflingu
ferðaþjónustu og rækt-
un menningararfsins, í
sem bestum skilningi
þess orðs.
Er annars vegar um
að ræða byggðasögu-
sýningu sem opnuð hef-
ur verið í Dalbæ á Snæ-
fjallaströnd og kallast
Horfin býli og huldar
vættir í Snæfjalla- og
Grunnavíkurhreppum
hinum fornu. Hins veg-
ar er það opnun á sauð-
fjársetri í Sævangi í
Strandasýslu, þar sem
komið hefur verið upp
merkilegri sýningu um sauðfjárbú-
skap, handverksbúð og kaffistofu.
Nýr aflvaki
Enginn vafi er á því að þessar sýn-
ingar munu vekja athygli á merkum
þætti í sögu okkar. Annars vegar
sögu merkilegrar byggðar og hins
vegar sýning um lifandi atvinnugrein
og þýðingu hennar í nútíð og fortíð
fyrir land og þjóð. Það eykur gildi
slíkra verkefna þegar þau eru sam-
tvinnuð ferðaþjónustunni. Þannig
verða þær til eflingar nýjum atvinnu-
háttum og glæða byggðirnar auknu
lífi.
Reynslan hefur sýnt okkur að at-
vinnustarfsemi af þessum toga er
mikilvæg víða um land og þýðing
hennar fer vaxandi. Enginn vafi er á
því að einmitt tengsl ferðaþjónustu,
sögu og menningar okkar geta orðið
nýr aflvaki í þessum þætti atvinnu-
lífs okkar. Ekki síst úti um landið.
Þess vegna er full ástæða til þess að
vekja athygli á athyglisverðum nýj-
ungum á þessu sviði, sem bætast við
fjölþætta starfsemi sem þegar fer
fram á þessu sviði og geta orðið til
hvatningar víðar.
Menningar-
arfurinn eflir
atvinnustarfsemi
Einar K.
Guðfinnsson
Menning
Enginn vafi er á því,
segir Einar K. Guð-
finnsson, að þessar sýn-
ingar munu vekja at-
hygli á merkum þætti í
sögu okkar.
Höfundur er alþingismaður og
formaður Ferðamálaráðs.
UNDRA-THAILANDSFERÐ
18. sept. Sími 56 20 400 - Tækifæri
Heimsklúbbur Ingólfs-PRÍMA