Morgunblaðið - 29.06.2002, Blaðsíða 32

UMRÆÐAN
32 LAUGARDAGUR 29. JÚNÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Habbla ha, sagði útlend-ingurinn, þegar hannvar spurður hvort hannkynni eitthvað í ís-
lensku, býsna hróðugur, enda hafði
hann ekki verið lengi á landinu
bláa. Viðmælandi hans hváði í
fyrstu, en síðan rann upp fyrir hon-
um ljós. Það er nefnilega það. Okk-
ur Íslendingum hættir til að tala
óskýrt, sleppa orðum og stöfum svo
allt rennur saman í illskiljanlegan
graut. Ekki er umsjónarmanni
ljóst hvort málleti af þessu tagi fer
vaxandi, en lúmskan grun hefur
hann um það. Segjum við kannski
ekki stundum hvusslass eða hvað?
Skýrmæli skiptir máli. Það er erfitt
að skilja þá sem temja sér latmæli
eða bera ekki öll orðin fram á skýr-
an hátt. Stundum þegar umsjón-
armaður hlustar á dægurlög skilur
hann varla eitt orð í textanum,
kannski á slök heyrn þar hlut að
máli, en hún kemur ekki að sök
þegar hlustað er á Frank Sinatra,
enda var skýrmæli eitt af aðals-
merkjum hans sem söngvara.
Þegar fólk nennir ekki lengur að
vanda framburð sinn og tala skýrt
sýnir það málinu allmikla óvirð-
ingu, sem smám saman getur leitt
til hnignunar tungunnar.
– – –
Önnur grein af sama meiði er í
vaxandi mæli að koma í ljós og vex
og dafnar eins og arfi á fjóshaug.
Það er misþyrming íslenskunnar í
tölvupósti og smáskilaboðum í far-
símum. Væri fólk að skrifa sendi-
bréf eða póstkort er líklegt að það
myndi vanda sig meira, en ansi
mörgum finnst ekkert að því að
láta allt flakka í tölvupósti og smá-
skilaboðum. Skrifleti og hroðvirkni
er jafnslæm þar og í mæltu máli og
hefur slæm áhrif á tunguna, þegar
til lengdar lætur. Af svipuðum toga
er vaxandi notkun alls konar
skammstafana, sem til allrar ham-
ingju gætir minna í íslensku en
ensku svo dæmi sé tekið.
– – –
Að sjálfsögðu er mikið talað um
knattspyrnu þessa dagana, þegar
heimsmeistarakeppnin stendur
sem hæst. Umsjónarmaður hefur
unun af því að horfa á góða knatt-
spyrnu en minni unun hefur hann
af því „tungumáli“ sem virðist tíðk-
ast í lýsingum og fréttum af knatt-
spyrnuvöllum. Þar eru áhrif ensk-
unnar hreint hrikaleg. Menn bera
upp boltann, verjast hátt á vell-
inum, menn vinna varnarvinnu,
gera skiptingar, framkvæma auka-
spyrnur og innköst og stunda sókn-
araðgerðir. Þegar umsjónarmaður
sparkaði bolta hér áður fyrr vörð-
ust menn ýmist framarlega eða aft-
arlega á vellinum, það var skipt inn
á, aukaspyrnur voru teknar og
boltanum kastað inn og svo var ein-
faldlega sótt. Íslenskan býr yfir
miklum orðaforða yfir gang knatt-
spyrnuleiks og alveg ástæðulaust
að láta enskuna skemma út frá sér
eins og raunin virðist vera.
Í Morgunblaðinu fyrir skömmu
var sagt frá því að Helgi Sigurðs-
son, knattspyrnumaður hjá Lyn í
Noregi, væri að ná sér af meiðslum.
Haft var eftir framkvæmdastjóra
félagsins að hann hefði tröllatrú á
því að Helgi kæmi sterkur til baka
eftir meiðslin.
Nú er spurt,
hvert fór Helgi?
Hins vegar
vill umsjón-
armaður hrósa
Morgunblaðinu
fyrir að nota
orðið blóra-
böggull, þegar kenna þarf ein-
hverjum um ófarir, en ekki orðið
skúrkur sem ýmsir aðrir hafa not-
að. Til að vera jákvæður vill um-
sjónarmaður einnig þakka einum
sparkfræðingi Sýnar fyrir að taka
svo til orða við innáskiptingu í leik í
heimsmeistarakeppninni, að þjálf-
arinn ætlaði að setja ferskari fætur
inn á. Þarna eru fæturnir notaðir
sem hluti fyrir heild eða pars pro
toto og er þetta skemmtileg mál-
notkun.
Tilfinning fyrir tungunni og
merkingu orðanna og þekking á
beygingarfræði virðist oft af skorn-
um skammti eða hreinlega að fólk
hugsar ekki nógu vel um það sem
það lætur frá sér fara. Í fréttum
Stöðvar 2 fyrir nokkru var sagt frá
skorti á kjúklingum og skýrt frá
því að Hagkaup ætluðu að flytja
inn kjúklinga erlendis frá. Að flytja
inn segir allt sem segja þarf, er-
lendis frá er algjörlega ofaukið. Þar
að auki er miklu betra að segja að
utan en erlendis frá. Oft sést og
heyrist í fjölmiðlum að sérnöfn eru
ekki beygð. Það á gjarnan við nöfn
fyrirtækja eins og Hagkaupa og
Eimskipa og nú nýlega útgerð-
arfélagsins Festar. Í myndatexta í
Morgunblaðinu nýlega var talað
um framkvæmdastjóra Festi hf.
Orðið festi beygist svo: festi, festi,
festi, festar, samanber Festarfjall
við Grindavík.
– – –
Þættinum hafa bæði borist bréf
og kveðjur í tölvupósti. Katrín J.
Smári sendi þættinum gott bréf.
Þar er hún reyndar ósátt við notk-
un málsháttarins Hvað ungur nem-
ur gamall temur, sem umsjón-
armaður notaði í síðasta þætti
sínum. Hún telur að í hann vanti
afturbeygða fornafnið sér og því
eigi hann að enda á orðunum temur
sér. Vissulega skilst málshátturinn
betur þannig, því sá gamli er ekki
að temja neitt, heldur temja sér
það. Hins vegar er málshátturinn
eins og umsjónarmaður notaði
hann í Orðabók Sigfúsar Blöndal
og öðrum bókum um íslenska máls-
hætti. Umsjónarmaður þakkar
Katrínu hlýjar kveðjur til hans og
Gísla Jónssonar, umsjónarmanns í
rúma tvo áratugi.
Bjarni Sigtryggsson sendi þætt-
inum tölvupóst. Þar biður hann
umsjónarmann að hjálpa til við að
„útrýma nýjustu engilsaxnesku
máltískunni; þeirri að vera að gera
hlutina í stað þess að gera þá. Þetta
tröllríður fréttamáli allra miðla,
hefur smitað daglegt mál manna og
á sér engar málsbætur, því það er
alltaf hægt að orða betur. Síðasta
dæmi: Mismunandi seðilgjöld hjá
fyrirtækjum
Einstaklingur eða fjölskylda sem
greiðir af þremur bankalánum og
bílaláni, og borgar hefðbundna
reikninga fyrir síma, rafmagn, hita,
námslán og svo framvegis getur
verið að borga á milli 20 og 30 þús-
und krónur á ári í seðilgjöld. Neyt-
endasamtökin hafa kannað seðil-
gjöld hjá nokkrum stofnunum og
fyrirtækjum og eru þau mjög mis-
munandi. Nokkur fyrirtæki taka
engin tilkynningar- og greiðslu-
gjöld.
Hér væri eðlilegast að segja gæti
þurft að borga.
We are talking about funda-
mental changes in the way we use
our language … myndi sá banda-
ríski segja. Íslendingur sem hefur
glatað sagnamáli forfeðranna seg-
ir: Við erum að tala um … þar sem
eðlilegra væri að segja og með ein-
faldari hætti: Tunga okkar tekur
nú miklum breytingum.
Lúkas 2.1 (jólaguðspjallið)
hljómar trúlega bráðum svo: En
það var að bera til um þær mundir
að boð var að koma frá Ágústusi
keisara …“
Umsjónarmaður tekur heilshug-
ar undir með Bjarna og þakkar
honum áhuga hans á þættinum.
– – –
Loks barst þættinum orðsending
frá Haraldi Blöndal, þar sem hann
undrast það að í fjölmiðlum hafi
bær í Skagafirði verið settur í far-
bann vegna salmonellusýkingar í
sauðfé.
Er það nema von að Haraldur sé
hissa. Hvert hefði bærinn átt að
fara?
Er það nema
von að Har-
aldur sé hissa.
Hvert hefði
bærinn átt að
fara?
hjgi@mbl.is
ÍSLENSKT MÁL
Eftir Hjört Gíslason
byggjum við upp þol og
þrek, styrkjum hjarta og
æðakerfið og fáum góða út-
rás og losum um steitu. Með
betra líkamsformi verðum
við heilsuhraustari og hæfari
til margra verka. Einnig
styrkir betra form sjálfs-
myndina og gefur aukið
sjálfstraust.
Göngum um Ísland er
byggt á nokkrum þáttum til
að auka fjölbreytileika verk-
efnisins. Sækjum Ísland
heim – gangandi er ætlað að
höfða til íslenskra ferða-
manna sem og göngufólks í
hverju byggðarlagi fyrir sig.
Þar eru gönguleiðir í nágrenni
hvers bæjar tilvaldar.
Fjölskyldan á fjallið er fjall-
gönguverkefni og þar er höfðað til
Í DAG hefst formlega verkefnið
,,Göngum um Ísland“ sem Ung-
mennafélag Íslands stendur fyrir í
samvinnu við heilbrigðisráðuneytið.
Með verkefninu vill Ungmennafélag
Íslands stuðla að því að sem flestir
landsmenn reimi á sig gönguskóna
og fari í gönguferðir og vinni þannig
að betra líkamsformi, bættri heilsu
og njóti um leið náttúru Íslands og
góðs félagsskapar.
Í samvinnu við Ungmennafélög
og Héraðssambönd um allt land
sem og ferðaþjónustuaðila hafa ver-
ið valdar hátt í 150 gönguleiðir víðs
vegar um landið sem allar eiga það
sameiginlegt að vera aðgengilegar
og auðveldar yfirferðar.
Ganga er holl og heilbrigð hreyf-
ing. Góð gönguferð að vinnudegi
loknum hressir mann, styrkir og
endurnærir. Ísland hefur að geyma
fjölda göngu-
leiða, bæði í ná-
grenni bæjar-
félaga og eins til
fjalla og um
óbyggðir lands-
ins. Eftir amstur
dagsins er gott
að komast í
kyrrðina, friðinn
og fegurðina sem
er svo einkenn-
andi fyrir nátt-
úru Íslands. Það
er viðurkennt að
fátt er betra fyr-
ir líkamlega og
andlega heilsu
en líkamsrækt og slökun og í
gönguferðum um okkar fallega land
fáum við bæði góða hreyfingu og
andlega hvíld. Í gönguferðum
fjölskyldunnar að fara í létta fjall-
göngu. Valin hafa verið 15 fjöll víðs
vegar um landið og settar hafa verið
upp gestabækur á toppi hvers fjalls.
Í haust verður dregið úr hópi þeirra
sem skráð hafa nafn sitt í gestabæk-
urnar og veitt vegleg verðlaun.
Göngudagur UMFÍ verður haldinn í
haust í samvinnu við Ungmenna-
félögin víðs vegar um landið og á
göngudeginum verða m.a. veitt
verðlaun fyrir þátttökuna í Göngum
um Ísland verkefninu. Sérstakt
gönguhefti er gefið út nú í tengslum
við verkefnið. Í því má finna upplýs-
ingar um þær gönguleiðir sem
valdar hafa verið í verkefnið. Eins
má finna upplýsingar um fjöllin sem
hafa verið valin og gönguleiðina á
hvert fjall.
Ég hef verið svo heppin í gegnum
tíðina að hafa átt þess kost að taka
þátt í gönguhóp og góðum fé-
lagsskap tengdum líkamsrækt og
útivist. Oft er það þannig í okkar
nútímasamfélagi að hraðinn og
stressið ætlar allt um koll að keyra.
Þá er fátt betra en að gefa sér tíma,
draga fram gönguskóna og halda út
í náttúruna og koma hress og end-
urnærð til baka.
Göngum um Ísland hefst form-
lega í dag kl. 11 með gönguferð á
Egilsstöðum en umsjón verkefnisins
er í höndum UÍA á Austurlandi.
Heilbrigðisráðherra mun fylgja
verkefninu úr hlaði með þátttöku í
gönguferðinni. Ég óska göngugörp-
um á Íslandi gleðilegs göngusumars
og býð landsmenn alla velkomna
með í Göngum um Ísland.
Göngum um Ísland
Helga Guðjónsdóttir
Höfundur er varaformaður
Ungmennafélags Íslands.
Ferðalög
Góð gönguferð að vinnu-
degi loknum, segir
Helga Guðjónsdóttir,
hressir mann, styrkir og
endurnærir.
HINN 1. júlí nk. eru
liðin 10 ár frá gildistöku
laga um aðskilnað
dómsvalds og umboðs-
valds í héraði. Með lög-
unum var stigið stórt
skref í þá átt að auka
sjálfstæði og skilvirkni í
dómskerfinu og réttar-
öryggi borgaranna. Lið-
ur í þessum breytingum
var stofnun átta nýrra
héraðsdómstóla sem
nær eingöngu var ætlað
að ráða dómsmálum til
lykta. Sýslumannsemb-
ættum var hins vegar
falið að fara með ýmsa
þætti stjórnsýslu ríkis-
ins í héraði, þ.m.t. löggæslu, ákæru-
vald, aðfaragerðir, nauðungarsölu og
þinglýsingar.
Þótt dómsvaldið sé ein þriggja
greina ríkisvaldsins er það sýnu
minnst að umfangi. Í dómskerfinu
öllu starfa einungis um 100 starfs-
menn og útgjöld þess eru innan við
½% af útgjöldum ríkisins. Starfs-
menn héraðsdómstóla eru rúmlega
80, þar af 38 dómarar. Héraðsdóm-
stólarnir fengu um 31.300 dómsmál,
smá og stór, til úrlausnar á árinu 2001
og á þessu ári stefnir í að þau verði yf-
ir 40.000. Afgreiða þarf öll mál innan
skikkanlegs tíma og dómstólar geta
ekki haft áhrif á fjölda mála sem þeim
berast.
Dómstólarnir eins og aðrar stofn-
anir ríkisins eru einungis til vegna
borgaranna og starfa í þeirra þágu.
Þeim ber þó ekki aðeins að gæta
hagsmuna meirihlutans heldur er
vernd einstaklinga eða minnihluta-
hópa ríkur þáttur í þeirri réttarvernd
sem dómstólar eiga að tryggja. Dóm-
urum ber að dæma eftir lögum og
mörg þeirra verkefna sem þeim eru
falin eru ekki til vinsælda fallin. Til
þess að dómstólar geti rækt hlutverk
sitt er nauðsynlegt að sjálfstæði
þeirra sé tryggt. Þetta sjálfstæði þarf
einnig að vera sýnilegt til þess að al-
menningur geti treyst því að dómstól-
ar láti ekki undan þrýstingi frá öðrum
þáttum ríkisvaldsins eða úr öðrum
áttum. Hæfilegar fjárveitingar sem
taka mið af sveiflum í málafjölda er
mikilvægur þáttur í að tryggja þetta
sjálfstæði.
Með framangreindum breytingum
og dómstólalögum frá 1998 voru dóm-
stólarnir í raun færðir til nútímans og
starfsemi þeirra er nánast óþekkjan-
leg frá því sem áður var. Með bættri
upplýsingagjöf dómstólanna og betra
aðgengi fjölmiðla og almennings hafa
störf þeirra fengið mun meiri athygli
en áður var. Aukinni umfjöllun um
dómsmál og meiri áhuga almennings
hefur eðlilega fylgt meiri gagnrýni á
störf dómstóla. Virk umræða og
gagnrýni á störf dóm-
stóla veitir þeim nauð-
synlegt aðhald og stuðl-
ar að þróun íslensks
réttar þótt dómarar
megi ekki láta umfjöll-
un um einstök mál hafa
áhrif á störf sín.
Enda þótt margt
megi vissulega betur
fara í íslensku dóms-
kerfi hefur ýmislegt
áunnist á undanförnum
10 árum. Má þar nefna
að óvíða er greiðara að
leita réttar síns en hér á
landi. Réttarkerfið er
einfaldara og gagn-
særra en víðast þekkist,
aðgangur að lögmannsþjónustu er til-
tölulega greiður, málagjöld eru mjög
lág auk þess sem málsmeðferðartími
hefur styst verulega og er í mjög góðu
horfi. Dómstólarnir búa við tiltölulega
góðan tækja- og húsakost. Þá hefur
miðlun upplýsinga frá dómstólum
batnað verulega og mun enn batna
með nýrri heimasíðu héraðsdómstóla
sem opnuð verður fyrir 1. október á
þessu ári.
Eitt af því sem ætlað er að tryggja
réttaröryggi borgaranna í dómskerf-
inu er meginreglan um opinbera
málsmeðferð. Í henni felst að þing-
höld skulu háð í heyranda hljóði nema
sérstök ástæða sé talin til að hafa
þinghald lokað vegna t.d. hagsmuna
málsaðila eða vitna. Þá hafa ákvæði
einkamála um afhendingu endurrita
dóma til þeirra sem hafa lögvarinna
hagsmuna að gæta verið skýrð mjög
rúmt með hliðsjón af umræddri meg-
inreglu um opinbera málsmeðferð.
Dómsalir á Íslandi standa því al-
menningi að jafnaði opnir þegar mál
eru tekin þar fyrir. Á héraðsdómstól-
unum átta er í raun opið hús allan árs-
ins hring. Héraðsdómstólarnir hvetja
alla til að koma við í dómsölum og
kynnast íslensku dómskerfi af eigin
raun.
Héraðsdóm-
stólarnir 10 ára
1. júlí nk.
Sigurður Tómas
Magnússon
Afmæli
Héraðsdómstólarnir
hvetja alla til að
koma við í dómsölum,
segir Sigurður Tómas
Magnússon, og kynnast
íslensku dómskerfi
af eigin raun.
Höfundur er héraðsdómari við
Héraðsdóm Reykjavíkur og
formaður Dómstólaráðs.alltaf á sunnudögumFERÐALÖG