Morgunblaðið - 10.07.2002, Blaðsíða 24

LISTIR
24 MIÐVIKUDAGUR 10. JÚLÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
AKKA ber með virktum tilraun
Gunnars Harðarsonar heimspek-
ings í Lesbók 29. júní, til andsvara
ýmsum þáttum greinar minnar,
Hið opna auga, í Lesbók 8. júní.
Þar tók ég öðru öðru fremur til meðferðar sögu
Myndlista- og handíðaskóla Íslands í stórum
dráttum. Tilefnið var að skólinn er allur í sinni
fyrri mynd, og tel ég og margir fleiri að valtað
hafi verið yfir eitt og annað í upprunalegri
stefnuskrá, einnig áratuga mótun einstakra
námsþátta. Lakara sem þó kom ekki fram í
grein minni, að eftirkomendurnir gera lítið úr
fyrra starfi og telja sig hafa efni á því, náms-
grunnurinn kominn á æðra skólastig og hvers
konar oflæti vísast réttlætanlegt. Einkum í ljósi
áfangatitla og prófgráða sem ákveðinn geiri inn-
an sjónmenntakerfisins í heiminum telur sig
færan um að gefa og hið mikla reglustriku- og
prófgráðuland hefur ginið við.
Telst síður háttur metnaðarfullrar orðræðu
að afmarka eitt atriði í málflutningi annarra,
gera að aðalatriði og blása út viðkomandi til
ófrægðar, í þessu tilfelli á afar ótraustum for-
sendum. Þá má ætla nokkuð erfitt fyrir hinn al-
menna lesanda að melta það sem Gunnar er að
fara, enda álitamál að skrifið sé samið með hann
í huga. Frekar þjónustusemi við fáa, til réttlæt-
ingar á þeim miklu mistökum að skólinn fór ekki
eftir eðlilegum leiðum á háskólastig um leið og
Kennaraskólinn á miðjum áttunda áratugnum.
„Þegar sá sem hlustar veit ekki hvað sá sem tal-
ar meinar, og þegar sá sem talar veit hvað hann
meinar sjálfur. Þá er það heimspeki.“ (Voltaire)
Ný lög / reglugerð
Hugmyndin að skólinn fengi ný og fullkomn-
ari lög/reglugerð er gerðu ráð fyrir stækkun
hans og sterkari stöðu kennara var mín og einn-
ig stofnun kennarafélagsins, og gleymdust þá ei
heldur réttindi nemenda, hér kom einnig mikið
til sögu Gísli B. Björnsson kennari í grafískri
hönnun sem gekk með mér á fund Gylfa Þ.
Gíslasonar ráðherra. En það var ekki að svo
stöddu okkar hugmynd að skólinn færi á há-
skólastig, hún kom frá ráðherra eftir nokkra
þanka, meint framhleypni okkar varðaði í einu
og öllu hag skólans á þessum miklu uppgangs-
árum, alla þætti hans. Hér tel ég ekki upp
tækjaskort, lakan aðbúnað, takmarkaðan húsa-
kost né að kennarar voru langt á eftir í launa-
kerfinu í ljósi gildrar menntunar þeirra, ei held-
ur í lífeyrissjóði.
Þar sem Gunnar af nokkru yfirlæti og kok-
hreysti víkur að prófgráðum, er ekki úr vegi
upplýsa hann og fleiri enn einu sinni örlítið um
eðli náms í sjónmenntum, en þar virðist þekk-
ingu margra vægast sagt ábótavant. Saga fag-
urlistaskóla, listakademía, gengur rúm 500 ár
aftur í tímann (Flórenz 1490) eða allt frá því að
menntunargrunnurinn tók að færast frá meist-
urunum og verkstæðum þeirra. Þróaðist á ýmsa
vegu, en þýðingarmest var stofnun Accademia
di St Luca í Róm 1593, er kom í kjölfar end-
urfæðingarinnar og viðurkenningar á starfs-
vettvanginum við hlið vísinda, listhugtakið full-
mótað sem æðra stig handverks. Stefnumörk St
Luca áttu eftir að hafa gagnger áhrif um alla
Evrópu, þróast í form sem seinni tímar þekkja
frá stofnun konunglegu listakademíunnar í Par-
ís, 1648; þarnæst Berlín 1696; Dresden 1705;
Ausburg (2) 1710 og 1755; Düsseldorf 1767;
München 1770; Vínarborg 1725; Stokkhólmi
1733; Madrid 1744; Kaupmannahöfn 1754 og
London 1768.
Lengstum datt engum í hug að meta nám til
titla eða prófgráða, en nemendur fengu gjarnan
skjal sem staðfestingu þess að þeir hefðu lokið
námi með fullgildum árangri, auk mishá-
stemmdra meðmæla þyrftu þeir á slíkum að
halda. Nám á listakademíu alla tíð ígildi almenns
háskólanáms og nemendur með öll réttindi há-
skólaborgara, get ég hér trútt um talað sem
nemandi í þrem slíkum í Kaupmannahöfn, Ósló
og München og meðlimur í Associazione Art-
istica Internazionale í Róm er leið á dvöl mína
þar 1954, allar þessar stofnanir býsna frá-
brugðnar hvor annarri. Það sem lærimeistar-
arnir ráku sig á frá upphafi var að þeir voru ekki
með harðan og fastmótaðan námsgrunn milli
handanna, hann væri öllu frekar óhlutkenndur
eða abstrakt, byggðist á þroska skynsviðsins,
hinni skynrænu vitund. Þetta hefur verið skil-
greint með samlíkingu við vatnsdropa, vísinda-
menn geta þá svo er komið auðveldlega efna-
greint hann, mælt saltmagn hans sem og klofið
minnstu lífhvata. En ef svo vill til að dropinn sé
tár úr mannveru dugir vel að merkja ekki öll há-
tækni nútímans til að skera úr um hvort það
framkallaðist vegna gleði, sorgar, eða af öðrum
orsökum. Það er einmitt í þessu óáþreifanlega
sértæka tómarúmi sem skynhvatinn liggur, þar
um leið falin frumforsenda lífsins, og væntan-
lega ber ekki að skipa henni til óæðra sætis.
Þetta skynsvið finnst jafnvel að vissu marki í
grasstráinu en maðurinn mun seint geta gert
það sýnilegt, klofið það sem efnismagn væri og
greint í gæðastaðal lífefnahvarfa. Við verðum að
sætta okkur við að lifa með því, komumst víst
ekki hjá því, um forsendu lífsins og trúlega sjálft
almættið að ræða.Verðum einnig að gefa okkur,
að sem hluti þessa óútskýranlega tómarúms, að
auk framborið af því, skari listhugtakið líf og
beri í sér lögmál þess og sköpunarmátt. Þetta
hefur mannskepnunni verið ljóst frá því að hún
fór að skrásetja vitund sína, fyrst með því að
þrykkja hendur sínar á hellisveggi og síðan rissa
og mála á þá með dýrablóði. Svo við stiklum á
stóru, yfir Súmera, Assýríumenn, Grikki, end-
urfæðinguna og til nýrri tíma. Þetta skynsvið
sem ekki verður greint með berum augum má
þó þroska á ýmsan hátt til að mynda næmi eyr-
ans við að greina á milli tóna og hvað augað
snertir næmi fyrir blæbrigðum lita, gagnvirkast
í grátónaskalanum. Hér rekumst við á tvo and-
stæða póla sem eru kenningar Newtons og
Goethes um liti, annars vegar hinn fræðilegi vís-
indalegi grunnur en hins vegar vitsmunalegi og
skynræni.
Efnisheimurinn
Vísindamenn hafa gripið frammí fyrir nátt-
úrunni og líkt eftir henni, á stundum mannkyn-
inu til góðs en einnig ills. Einkum þar sem upp-
runalegt náttúruferlið hopar, víkur fyrir
hagræðingu og tilbúnum stöðlum. Til saman-
burðar má vísa til, að margar tegundir fyrrum
vistfræðilegra víntegunda sem nú eru gerjaðar
á efnafræðilegan hátt í risakerum úr gerviefn-
um, eru í sjálfu sér óaðfinnanlegar hvað efna-
greiningu snertir, perfectly boring (fædd full-
komin) eins og það hefur verið nefnt. Með
þessari nýju tækni hefur verið hægt að fram-
leiða prýðileg vín í Ástralíu, Chile og víðar sem
veita að sjálfsögðu víntegundum framleiddum á
sama hátt í Evrópu harða samkeppni. En fyrir
hinn sanna vínþekkjara eru slíkir drykkir lík-
astir vel menntuðum manni sem liggur ekkert á
hjarta og hefur ekkert að segja. Finnur hér út-
vatnaðan mun samanborið við víntegundir sem
hafa gengið í gegnum lífvirkt ferli, því gæði víns-
ins búa djúpt í innri gerð náttúrunnar, eru eitt af
leyndarmálum hennar sem má skilgreina og hlú
að en ekki er mögulegt að klóna í fjöldafram-
leiðslu né líkja eftir til fullkomnunar.
Svo má skilgreina þetta með því að benda á
málverk sem er af ákveðinni stærð mælt þvers
og langsum, og vegur svo og svo mörg kíló og
grömm í rammanum, í því eru þessir og hinir lit-
ir og viðfangsefnið afmarkað. Allt er þetta innan
áþreifanlegra marka sem skoðandinn skilur og
meðtekur, en það er fyrst þegar hinn ósýnilegi
og skynræni þáttur kemur til sögunnar að sköp-
unarferlið vaknar til lífs, en sá sértæki þáttur
verður hvorki greindur fullkomlega, höndlaður,
mældur né veginn.
Eins og Platon sagði, allt er verðandi ekkert
er, og Denis Diderot þá hann hóf að fást við list-
rýni: Það er jafn mikilvægt að tala við þá dauðu
sem lifandi: Hvorki raunverulegra né óraun-
verulegra að halda uppi samræðum við hina lif-
andi en þá sem enn eru ekki fæddir, með fortíð-
inni og framtíðinni en með nútíðinni.
Listaskólar
Hafi listaskólar þótt mikilvægir á öldum áður,
þá er það lítið móts við vægi þeirra á síðustu öld,
einkum eftir að menn uppgötvuðu þýðingu
þeirra sem kjölfestu framsækins nútímaþjóð-
félags, sem er greinilegast í Bandaríkjunum og
Þýzkalandi. Flestir almennir háskólar í Banda-
ríkjunum eru með sjónmenntadeildir og vel-
flestir tækniháskólar, að viðbættum sjálfstæð-
um listastofnunum svo og listakademíum. Í
Þýzkalandi eru sem kunnugt margir víðfrægir
listaskólar, sem yfirleitt eru staðsettir í mið-
borgunum, og sumar eru bæði með listháskóla
og listakademíur, þ.e. Hochschule der Künste
og Akademie der Künste. Hér er munurinn sá
að námið er mun bóklegra og flokkaðra í þeim
fyrrnefndu, meira um bundið nám, fræðilegar
vangaveltur, prófgráður og titla. En þeir sem
hyggjast leggja fyrir sig frjálsa listsköpun velja
yfirleitt akademíurnar, þar sem kennslan er
óbundnari og kennarar yfirleitt mjög þekktir, á
stundum heimsfrægir listamenn. Þar hefur til
skamms tíma ekki tíðkazt að gefa prófgráður,
einungis umsagnir, nemendur í hvorum tveggja
skólunum þó jafn fullgildir háskólaborgarar.
Hins vegar voru meiri kröfur gerðar um hæfi-
leika nemenda á inntökuprófum á akademíurn-
ar, burtséð frá almennum prófgráðum, og það
voru og eru mun eftirsóttari stofnanir. Aka-
demíurnar höfðu þó sínar mótuðu reglur og
þannig fengu nemendur fyrst aðgang að verk-
stæðum þeirra og uppeldisfræðum (kennara-
deild) eftir fullnægjandi árangur í grunnnámi
sem tók mislangan tíma eftir upplagi hvers og
eins, allajafna nokkur ár.
Það eru þannig til fleiri en ein tegund af lista-
skólum á háskólastigi og sízt ber að vanmeta
akademíurnar þótt engar væru þar prófgráð-
urnar. Þannig hef ég spurnir af Bandaríkja-
mönnum með meistaragráður úr þarlendum
listaháskólum, sem fóru í framhaldsnám í Evr-
ópskar listakademíur og fengu fyrir vikið betri
stöður og hærri laun við skóla er heim kom þótt
engum veifuðu þeir gráðunum!
Vil leggja ríka áherslu á að grannt skoðað er
ég ekki á móti neinni tegund af skólum er miðla
list, valdi eðlilega akademíurnar er ég nam er-
lendis eins og velflestir íslenzkir myndlistar-
menn. Og eins og margir aðrir rak ég mig á, að
slíkt nám var ekki viðurkennt af íslenzku skóla-
kerfi, við þannig ekki tækir í félagsskap háskóla-
borgara þar sem við höfðum ekki tilskildar próf-
gráður. Sumir kennarar MHÍ ekki einu sinni
með próf í uppeldis- og sálarfræði og þannig
ekki fullgildir kennarar samkvæmt íslenzkum
lögum! Neyðarlegra gat það ekki verið um
gagnmenntað fólk í þeim greinum sem það var
að kenna, að vísu á öðru skólastigi, þó hvarvetna
viðurkennt og í miklum metum.
Ofmælt um ásókn eftir kennslustörfum, frek-
ar að gengið væri á eftir okkur með grasið í
skónum. Í sumum tilvikum vorum við þeir einu á
landinu sem bjuggum yfir getu og þekkingu til
að kenna ýmis sérfög. Upphaflega gáfum við
einungis skriflegar umsagnir um námsárangur
nemenda, en með samþykkt heildarlaga í apríl
1965 ásamt því að skólinn var felldur inn í
fræðslukerfi ríkisins og tengdist framhalds-
skólakerfinu breyttist þetta. Annir voru teknar
upp og þá kom fram krafa um einkunnargjafir á
sama grundvelli og í öðrum framhaldsskólum,
meiri var ekki skilningurinn á sérstöðu listnáms.
Reyndum hér málamiðlun sem allir sættu sig við
og byggðist á plúsum og mínusum við heilar töl-
ur en svo kom að því að okkur var skipað að not-
ast bara við heilu tölurnar, sjálfstæði skólans og
sérstaða þá á hröðu undanhaldi. Þetta var einn
hvati þess að hugmyndin um ný og grundvall-
aðri lög um skólann kom til umræðu, helzt til að
styrkja og efla sérstöðu hans, og möguleika að
auka aðkallandi rannsóknir á ýmsum sviðum.
Listaskólar eru að sjálfsögðu vegnir og metn-
ir eins og aðrir skólar; í Bandaríkjunum eru þeir
bandarískir, í Englandi enskir, í Frakklandi
franskir, Þýzkalandi þýzkir, í Hollandi hollenzk-
ir og þykjast menn sjá hér nokkurn mun, líkt og
á Harvard, Cambridge, Sorbonne og Humboldt
svo vísað sé til nafnkenndra fræðistofnana. Allir
þessir skólar hafa sín staðbundnu sérkenni og
Háskóli Íslands væntanlega líka, og hví skyldi
íslenzkur listaháskóli ekki eiga að hafa þau einn-
ig? Hvað sem alla heimsvæðingu áhrærir er
ekki mögulegt að reisa snjóhús við miðbaug og
jafn fáránlegt að ætla sér að reisa bambuskofa
uppi á Grænlandsjökli.
„Perfectly boring“
Þegar ég vísa til séríslenzks listaháskóla er
öllu fremur höfð í huga lega landsins, landið
sjálft, menningargrunnur og fámenni, auk við-
varandi vanrækslu að öllum fyrrnefndum
grunnþáttum hafi verið sinnt sem skyldi í
menntakerfinu. Afleiðingarnar eru meira en
sýnilegar, ískyggileg fáfræði sem ratað hefur
inn í innstu kima menntakerfisins og kemur
kannski ljósast fram í spurningaþáttum fram-
haldsskólanna, einnig í málverkafölsunum og
röngu gildismati á andlegum óáþreifanlegum
verðmætum. Mörg dæmi þess að valtað hefur
verið yfir ómetanleg menningarverðmæti, frá-
bærri hönnun með vaxandi verðgildi varpað í
hauga til hags fyrir verðlausan staðalvarning, og
annað eftir því. Á sjöunda áratugnum vorum við
í MHÍ sem aldrei áður að leitast við að snúa
þessu á heilbrigðari veg með víðtæku grunn-
námi, jafnframt kenna ungu fólki að vinna einn-
ig eftir boðleiðum skynsviðsins. En í stað þess
að fá að halda þessu áfram og dýpka námskjarn-
ana sem voru okkar smíð á landi hér, vorum við
stöðvaðir, þeir skornir niður og klipptir í ótal
búta og sendir út í framhaldsskólakerfið. Þetta
gert þrátt fyrir að skilningur nemenda, brenn-
andi áhugi á að læra meira og víkka út sviðið,
væri í hámarki. Við höfðum það einmitt að leið-
arljósi, að mikilvægast væri að vekja áhuga
nemenda og fá þá til að vera virkir og sjálfstæðir
þátttakendur í viðfangsefnunum, ekki einungis
þiggjendur samkvæmt námskrám tilbúins og
miðstýrðs kerfis. Erfiðasti hjallinn var að gang-
setja skynrænar kenndir þeirra út frá eigin for-
sendum eftir áralangar setur í stöðluðu skóla-
kerfi þar sem skapandi vitund var úthýst.
Meginveigur greinar minnar í Lesbók var að
varpa þeirri spurningu fram, hvort til ávinnings
horfi að kústa fullkomlega burt þessari upp-
bygginu til hags fyrir fræðilega grunninn,
minnka um leið til muna vægi skynsviðsins. Hún
var engan veginn árás á Listaháskóla Íslands
sérstaklega né myndlistardeild hans, öllu heldur
vildi ég vekja athygli á ýmsum veigamiklum
staðreyndum, einnig að próf og titlar hafa í eðli
sínu og þegar allt kemur til alls ekki meira vægi
í listaverki en ummál þess og þyngd. Þá ber að
minna á og vísa til, að iðkun myndlistar er sí-
menntun sem á sér engin endamörk og þá ekki
prófgráður og titla. Óraunhæf óskhyggja þeirra
sem hafa bóknámsfræði og iðnnám að leiðar-
ljósi.
Loks misvísandi að telja ungu fólki trú um að
það nægi að taka próf og fá gráður í myndlist, að
útskrift skjalfesti það sem fullgilda listamenn, –
verður aldrei annað en „perfectly boring“…
HIN
SKYNRÆNA
VITUND
Gera má því skóna að réttbær efnisleg rökræða hafi
aldrei náð fótfestu í íslenzkri orðræðu er skarar sjón-
menntir. Það er með öðru inntak eftirfarandi ritsmíðar
Braga Ásgeirssonar þar sem hann gerir athugasemdir
við innlegg Gunnars Harðarsonar kennara í heimspeki
við Háskóla Íslands og listheimspeki við Listaháskóla
Íslands í Lesbók 29. júní.
Morgunblaðið/Bragi Ásgeirsson
Tónstiginn og þjálfun í lita- og blæbrigðum. Grunnnámsdeild í lok sjöunda áratugarins.