Morgunblaðið - 10.07.2002, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 10. JÚLÍ 2002 27
um að bókhald félagsins sé fært í samræmi við lög
og venjur og meðferð eigna félagsins sé með
tryggilegum hætti,“ segir m.a. í 68. grein hluta-
félagalaga.
Af þessu sést að hlutverk stjórna er umfangs-
mikið og eftirlitsskylda einnig. Stjórn markar
stefnu fyrirtækis og framkvæmdastjóri starfar í
skjóli stjórnarinnar. Stjórnin skal einnig hafa eft-
irlit með bókhaldi og meðferð fjármuna félagsins.
Félagsstjórnir hafa sinnt hlutverki sínu misvel í
gegnum tíðina en í spillingarumræðu síðastliðinna
mánaða hefur eftirlitsskyldu stjórna m.a. borið á
góma og áhersla verið lögð á að stjórnarlaun verði
að vera í samræmi við vinnuframlag og að stjórn-
armenn þurfi að gefa sér tíma fyrir stjórnarsetu.
Háværari kröfur um arðsemi
Að sögn Áslaugar Björgvinsdóttur, lektors við
lagadeild Háskóla Íslands, hefur ábyrgð stjórn-
enda samkvæmt lögum ekki aukist en vera kunni
að aukin umræða og áhugi á rekstri og stjórnun
hlutafélaga og háværari kröfur fjárfesta um arð-
semi og þá einkum þeirra félaga sem skráð eru í
kauphöll hafi haft í för með sér að ríkari kröfur
séu gerðar til stjórnenda hlutafélaga og því muni
oftar reyna á ábyrgð þeirra en hingað til. Aukið
gagnsæi fylgir skráningu félaga í kauphöll vegna
ríkrar upplýsingaskyldu slíkra félaga og óhjá-
kvæmilega hlýtur því að fylgja mikið aðhald fyrir
stjórnendur, m.a. vegna þess að einn mælikvarði á
frammistöðu þeirra getur verið verðmyndun á
bréfum félagsins á markaði og áhugi eða jafnvel
áhugaleysi fjárfesta á þeim. „En þetta er hægfara
þróun sem enn sjást lítil merki um í dómafram-
kvæmd,“ segir Áslaug.
Hún leggur áherslu á að stjórnarmenn geti ekki
skýlt sér á bak við fákunnáttu. Stjórnarmenn hafi
ríkum skyldum að gegna, og það þýði ekkert að
vísa ábyrgðinni á einhvern annan. Samkvæmt
hlutafélagalögum fara stjórn og framkvæmda-
stjórar saman með stjórn hlutafélags og bera
ábyrgð á rekstri þess. Verkaskipting stjórnar og
framkvæmdastjóra er ekki niðurnjörvuð í íslensk-
um rétti, að því er fram kom í máli Áslaugar á
fundi viðskipta- og hagfræðideildar Háskóla
Íslands um hlutverk og ábyrgð stjórnenda í hluta-
félögum, sem haldinn var í vor.
Til dæmis er ekkert sem bannar það að stjórn
taki ákvarðanir sem snúa að daglegum rekstri eða
taki einhvern þátt í daglegum rekstri félagsins. Þó
skulu meirihluta stjórnar mynda menn sem ekki
eru framkvæmdastjórar og ekki má kjósa fram-
kvæmdastjóra sem stjórnarformann. Markmiðið
er að tryggja betur að félagsstjórn geti og sinni í
raun eftirlitshlutverki með framkvæmdastjórum.
Þessi krafa í lögum ásamt reglunni um að ekki
megi kjósa framkvæmdastjóra sem stjórnarfor-
mann sé vísbending um að stjórn sé þó ekki ætlað
að taka yfir daglegan rekstur félagsins.
Í 134. grein hlutafélagalaga er kveðið á um
skaðabótaskyldu stjórnenda vegna tjóns sem þeir
valda í störfum sínum fyrir félagið, hvort heldur
sem er vegna athafna eða athafnaleysis. Áslaug
segir að oftast sé um að ræða vanrækslu á eftirliti.
Stjórnarmenn bera þá skaðabótaábyrgð gagnvart
félaginu, hluthöfum eða öðrum, t.d. viðsemjend-
um félagsins. Sjaldnast er það félagið sjálft sem
krefst skaðabóta, að sögn Áslaugar, oftar eru það
hluthafarnir, ríkið eða viðsemjendur, t.d. við
gjaldþrot fyrirtækis.
Ábyrgð stjórnarmanna kemur við sögu í
ýmsum dómum
Dómar hafa fallið bæði í skaðabóta- og refsi-
málum á síðustu áratugum þar sem ábyrgð
stjórnarmanna kemur við sögu. Þá fylgja skrán-
ingu hlutafélaga í kauphöll ýmsar skyldur sem
vanræksla á getur varðað bótaábyrgð en enn hef-
ur t.d. ekki reynt á ábyrgð stjórnenda félaga á
röngum eða villandi upplýsingum í skráningar-
eða útboðslýsingum hér á landi.
Í olíumálinu svokallaða var kveðinn upp dómur
í Hæstarétti árið 1963. Málið vakti á sínum tíma
mikla athygli en þar kom einmitt ábyrgð stjórn-
armanna við sögu. Framkvæmdastjóri Hins ís-
lenska steinolíuhlutafélags, dótturfélags Olíu-
félagsins hf., hafði um langt skeið flutt inn vörur
til landsins sem voru hagnýttar af félögunum eða
framkvæmdastjórunum persónulega, en á erlend-
um skjölum sem framvísað var við innflutnings-
yfirvöld og á innflutningsskýrslum voru þær
sagðar vera eign Bandaríkja Norður-Ameríku á
Íslandi, eins og greint er frá í bók Stefáns Más
Stefánssonar lagaprófessors, Hlutafélög og
einkahlutafélög. En með þessu voru aðflutnings-
og tollagjöld höfð af ríkissjóði. Framkvæmda-
stjórinn var dæmdur til refsingar og hlaut bæði
fjögurra ára fangelsisvist og sekt, en hann var
einnig fundinn sekur um fjárdrátt.
Framkvæmdastjóri Olíufélagsins hf. var einnig
dæmdur til greiðslu sektar, sem og stjórnarmenn
í Olíufélaginu. Í dómi Hæstaréttar segir m.a.:
„Ákærðu fóru allir með fyrirsvar fyrir Olíufélagið
h/f og Hið íslenzka steinolíuhlutafélag. Verður því
að gera þær kröfur til þeirra, að þeir hefðu eftirlit
með rekstri félaganna í meginefnum. Hinn ólög-
legi innflutningur fór fram að staðaldri um langan
tíma. Er því sýnt, að skort hefur á eftirlit af þeirra
hendi. Verða þeir því að bera refsiábyrgð...“
Stoðar ekki að bera
fyrir sig vanþekkingu
24. mars árið 1992 var kveðinn upp dómur í
Töggsmálinu svokallaða í Hæstarétti. Forstjóri
og stjórnarmaður í innflutningsfyrirtækinu Töggi
voru dæmd til refsingar, m.a. fyrir söluskatts-
vanskil. Forstjórinn og stjórnarmaðurinn voru
hjón á meðan brotin áttu sér stað og mynduðu
meirihluta þriggja manna stjórnar fyrirtækisins.
Í dómi Hæstaréttar sagði m.a. að ljóst væri að
þegar forstjóri og stjórnarformaður væri einn og
sami maðurinn væri hann nær einráður um starf-
semi félagsins. Einnig að gera yrði þær kröfur til
stjórnarmannsins, þ.e. eiginkonu forstjórans, að
hún aflaði sér vitneskju um rekstur félagsins í
höfuðdráttum. „Mátti henni vera kunnugt um
vanskil félagsins á söluskatti, sem stóðu um lang-
an tíma. Verður að telja, að hún hafi vanrækt
eftirlitsskyldu sína, og ber því að sakfella hana...“
Í áðurnefndri bók Stefáns Más segir að draga
megi þá ályktun af þessum dómum m.a. að stjórn-
endur verði að afla sér vitneskju um öll megin-
atriði í rekstri félagsins. „Það stoðar ekki að bera
fyrir sig vanþekkingu eða það að hafa ekki tekið
þátt í stjórnarstörfum. Jafnframt verður að ætla
að þær kröfur verði gerðar til sérhvers stjórnar-
manns að hann hafi frumkvæði að því að stjórnar-
fundir séu haldnir í félaginu þegar þörf gerist eða
að eftirlit þeirra geti orðið virkt með öðrum
hætti.“
9. desember 1999 féll dómur í Hæstarétti þar
sem endurskoðendur félagsins Nathan & Olsen
voru dæmdir til að greiða félaginu fjórar milljónir
króna í bætur. Gjaldkeri félagsins hafði dregið sér
rúmlega 32 milljónir króna úr sjóðum félagsins á
árunum 1992 til 1996 en hann sá jafnframt um
bókhald félagsins. Endurskoðendurnir höfðu árit-
að ársreikninga félagsins athugasemdalaust og án
þess að kanna stoðgögn og fylgiskjöl. Þeir höfðu
aldrei tilkynnt stjórn félagsins um vanskil á af-
stemmingu reikninga en rætt það óformlega á
fundi með framkvæmdastjóra og fjármálastjóra
félagsins.
Hæstiréttur taldi að rík skylda hefði hvílt á
stjórnendum félagsins að hafa umsjón og eftirlit
með bókhaldi félagsins. Hefði sú skylda verið sér-
staklega brýn þar sem sami maður gegndi bæði
bókhalds- og gjaldkerastörfum, enda hefði sú
skipan falið í sér augljósan veikleika gagnvart
innra eftirliti. Hæstiréttur komst að því að endur-
skoðendurnir hefðu átt að vekja athygli stjórnar
félagsins skriflega á umræddum annmörkum.
Áslaug bendir á að Hæstiréttur hafi í Nathan &
Olsen málinu fellt bótaábyrgð á endurskoðanda
félagsins vegna þess að þeir voru að hluta taldir
eiga sök á því að ekki komst fyrr upp um fjárdrátt
starfsmannsins, en jafnframt bent á að um eftir-
litsskort af hálfu stjórnar hafi verið að ræða. Af
þeim dómi megi því ráða að þar hafi ekki bara
misfarist eftirlit af hálfu endurskoðenda, heldur
líka innra eftirlit af hálfu stjórnenda, þ.e. fram-
kvæmdastjóra og stjórnar.
Stjórn á að vera inni
í öllum reglum
18. nóvember 1999 voru stjórnarmenn í Hafaldi
hf. dæmdir skaðabótaskyldir í Hæstarétti sem
sneri dómi Héraðsdóms við. Félagið keypti bát
árið 1991 sem var veðsettur samkvæmt veð-
skuldabréfi til annars félags. Vanskil urðu á veð-
skuldabréfinu og krafist var nauðungarsölu á
bátnum. Félagið sótti þá um heimild til að fram-
selja aflahlutdeild bátsins sem færð hafði verið á
hann eftir útgáfu veðskuldabréfsins. Undir beiðn-
ina skrifuðu framkvæmdastjóri og stjórnarfor-
maður félagsins (sami maður), og tveir stjórnar-
menn, börn hans. Fyrir mistök sýslumanns,
útgefanda veðbókarvottorðsins, var veðskuldar
ekki getið og var aflahlutdeild bátsins skilin frá
honum án vitundar þess sem krafist hafði nauð-
ungarsölu, með samþykki Fiskistofu. Það var því
bátur án kvóta sem fór á nauðungaruppboð og
höfðaði félagið sem krafist hafði nauðungarsölu
mál á hendur stjórnarmönnunum og sagði þá seka
um vanrækslu. Stjórnarmennirnir báru það fyrir
sig að þau hefðu ekki fylgst með daglegum
rekstri, enga hugmynd haft um hvað þau voru að
undirrita þegar þau skrifuðu undir framsalsbeiðn-
ina til Fiskistofu og enga vitneskju haft um það að
veðbókarvottorðið væri rangt.
Hæstiréttur taldi að ákvörðunin um að fram-
selja aflahlutdeild bátsins hefði verið mikils háttar
ákvörðun og sú krafa yrði gerð til stjórnarmann-
anna að þau hefðu í meginatriðum vitneskju um
rekstur félagsins og mikils háttar ráðstafanir.
„Þeim stoðar hvorki að bera fyrir sig ókunnug-
leika í þeim efnum né heldur á þeirri löggjöf, sem
á hverjum tíma gildir um starfsemi og ákvarð-
anatöku hlutafélaga. Verða ekki gerðar síðri kröf-
ur til þeirra um þetta, þó að félagið hafi að öllu
leyti verið í eigu fjölskyldunnar, en saman áttu
þau helming hlutafjár á móti foreldrum sínum,“
segir m.a. í dómi Hæstaréttar.
Að mati Áslaugar er dómurinn í Hafaldsmálinu
athyglisverður. Af dómnum megi ráða að sá sem
er í stjórn fyrirtækis eigi undir öllum kringum-
stæðum að vera inni í öllum reglum sem gilda um
rekstur viðkomandi félags, óháð aldri eða þekk-
ingu viðkomandi stjórnarmanns.
Áslaug segir að draga megi þá ályktun að ríkar
kröfur séu gerðar til stjórnarmanna og þeir beri
allir sömu lagalegu ábyrgð án tillits til menntunar,
reynslu eða annarrar þekkingar. Ekki stoði því að
bera fyrir sig vanþekkingu eða kunnáttuleysi,
hvað þá að hafa ekki tekið virkan þátt í stjórnun
félagsins.
Virkur framkvæmdastjóri
en lítið virk stjórn
Fleiri dómar hafa fallið í málum þar sem ábyrgð
stjórnarmanna kemur fyrir. Angi af slíku var í
Hafskipsmálinu og máli Kletts-Hagvirkis. Mikla-
garðsmálið sem reyndar fór ekki fyrir Hæstarétt
tók einnig á ábyrgð stjórnarmanna, en þar voru
stjórn og framkvæmdastjóri sýknuð.
Stjórn og framkvæmdastjóra Miklagarðs, sem
var í meirihlutaeigu Sambands íslenskra sam-
vinnufélaga, var stefnt af viðskiptavini sem taldi
að gefa hefði átt bú félagsins upp til gjaldþrota-
skipta mun fyrr en gert var.
Einnig var á því byggt að stjórnendurnir hefðu
staðið með ólögmætum hætti að hlutafjáraukn-
ingu fyrirtækisins árið 1992. Málið var tekið fyrir í
Héraðsdómi Reykjavíkur og kveðinn upp dómur
7. apríl 1995. Af hálfu stefndu var því lýst að stjórn
Miklagarðs hefði verið lítið virk en framkvæmda-
stjóri með mikil völd og nánast séð um alla fjár-
málastjórnun. Af þeirra hálfu kom einnig fram að
mikilvægt væri að hafa í huga að almennt væru
gerðar mun ríkari kröfur til framkvæmdastjóra
félags heldur en til stjórnamanna þess varðandi
þekkingu á viðskiptum og fjárhagsstöðu félagsins.
Í ljós kom að framkvæmdastjóri Miklagarðs
hafði gefið stjórn félagsins rangar upplýsingar.
Héraðsdómur komst að þeirri niðurstöðu að
stefnanda hefðu verið kunnir þeir rekstrarerfið-
leikar sem Mikligarður átti í og ekki hefðu verið
orsakatengsl milli raunverulegrar rekstrarstöðu
Miklagarðs og tjóns stefnanda. Stjórn og fram-
kvæmdastjóri voru því sýknuð.
ðar ekki að bera
sig vanþekkingu
Morgunblaðið/Kristinnkröfur eru gerðar til stjórnenda hlutafélaga og búist er við að oftar muni reyna á ábyrgð þeirra en hingað til.
’ ...þær kröfur verði gerðar til sérhvers stjórnarmannsað hann hafi frumkvæði að því að stjórnarfundir séu
haldnir í félaginu þegar þörf gerist... ‘
’ Enn hefur t.d. ekki reynt á ábyrgð stjórnenda félaga áröngum eða villandi upplýsingum í skráningar- eða
útboðslýsingum hér á landi. ‘
steingerdur@mbl.is