Morgunblaðið - 23.10.2002, Side 27

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 23. OKTÓBER 2002 27
aríkjadala
erum við
bæta við
a á því að
átt. Okkar
ta erfða-
legra að-
nasmíðar.
æna efna-
iðslu efna
um á um-
afnað
alið sam-
im lífver-
fni rann-
rnu hefur
rannsókn-
r frá Há-
rið hér á
gra fléttu-
rið vítt og
angi, m.a.
eykjanes,
Hörgárdal.
iði fléttna
ð hafa að-
skilið svepp og þörungahluta úr
fléttum, ræktað þá hvorn fyrir sig
og síðan komið þeim saman á ný.
Þetta hefur verið viðfangsefni líf-
fræðinga lengi, en reynst torsótt.
Dr. Stocker fékk þriggja ára styrk
árið 1997 til að kynna sér nýja tækni
á þessu sviði í Japan og í Bandaríkj-
unum. „Við getum svo beitt erfða-
tækninni á svepphlutann eingöngu
og fyrir vikið komumst við hjá þeim
vandamálum, sem fylgja því að
vinna sýnin beint úr náttúrunni,“
segir dr. Stocker.
Tveir aðrir samstarfsmenn Ólafs,
annar breskur og hinn þýskur, hafa
aðgang að sveppasöfnum auk þess
sem þýsk samstarfsstofnun býr yfir
stóru þörungasafni, sem nýtast mun
við rannsóknina. Danskir og breskir
sérfræðingar á sviði erfðatækni
koma með kunnáttu sína inn í rann-
sóknina, en tæknilega verða farnar
tvær leiðir við framleiðsluferil lífefn-
anna. Eftir að DNA-erfðaefni hefur
verið einangrað úr fléttunum, verð-
ur því komið fyrir í hýslum, sem
framleitt geta efnið í miklum mæli,
annars vegar í gersveppum sem eru
notadrjúgir við gerjunarvinnu al-
mennt og hinsvegar í geislabakterí-
um, sem eru þær lífverur sem fram-
leiða mikinn hluta af þeim lyfjum,
sem nú eru í umferð.
Fjölbreytilegri möguleikar
Þegar Ólafur er spurður út í hver
munurinn sé á lyfjaframleiðslu með
erfðatækni annars vegar og klass-
ískri lyfjaframleiðslu hinsvegar,
svarar hann því til að hin klassíska
lyfjaframleiðsla sé takmörkuð að því
leyti að hún byggist aðeins á lífver-
um, sem hentugar þykja til rækt-
unar og þurfa efnafræðilegar breyt-
ingar oftast að koma til eftir á.
„Þegar á hinn bóginn byggt er á
erfðaefni lífveranna eða erfða-
tækninni, þarf aðeins að vinsa úr
þeim þau gen, sem framleiða ákveð-
ið efni án þess að til þurfi að koma
ræktun lífveranna enda er ógern-
ingur að rækta og tína mikið magn
af fléttum og mörgum öðrum lífver-
um. Með erfðatækninni komast
menn nú fram hjá þessari hindrun
með því að einangra genin, koma
þeim fyrir í þægilegum ræktunar-
hýslum, ýmist bakteríu eða ger-
svepp, sem framleitt geta efnin
nokkuð hrein. Þessi nýja fram-
leiðsluaðferð gefur því meiri og fjöl-
breytilegri möguleika í lyfja- og
efnaiðnaði en áður hefur tíðkast.“
Í rannsókninni er verið að sam-
eina og samnýta þekkingu, sem til
staðar er í mismunandi Evrópulönd-
um til þess að þróa tækni og fram-
leiðslu fyrir samkeppnismarkaði
enda má segja að erfðatækniaðferð-
in sé í vaxandi mæli að taka við af
klassískri efnasmíð. Þennan aukna
áhuga má m.a. rekja til þess að hægt
er að framleiða hreinni og sértækari
lyf með erfðatækninni og þar af leið-
andi vonumst við til að unnt verði að
framleiða betri lyfjaafbrigði en þau,
sem fyrir eru. Í raun má segja að
með þessum aðferðum séum við
meðal annars að freista þess að
tæknivæða náttúrulækningar eða
það sem sumir kalla grasalækning-
ar.“
Uppspretta lyfja
og fæðubótarefna
„Langtímamarkmið rannsóknar-
innar er að hægt verði að framleiða
verðmæt lífefni, til dæmis lyf og
fæðubótarefni, á grunni framleiðslu-
ferla úr fléttum og fleiri lífverum,“
segir Ólafur spurður um tilgang
rannsóknarinnar.
„Beinir markhópar eru líftækni-
og lyfjafyrirtæki, sem nýtt geta nýja
tækni og afurðir hennar til þróunar
og framleiðslu lyfja og fleiri lífefna,
en óbeinir markhópar eru þeir, sem
kaupa og nota endanlegar smásölu-
afurðir. Mikil og vaxandi eftirspurn
er eftir lyfjum og lífefnum. Lyfja- og
líftæknifyrirtækjum virðist hafa yf-
irsést að kanna betur fléttuheiminn,
ef til vill vegna vonbrigða með þróun
sýklalyfja úr fléttum og/eða skorti á
sérþekkingu á sviði flokkunarfræði
og líffræði flétta. Ef til vill hefur sú
augljósa staðreynd að fléttur, sem
slíkar, gætu aldrei orðið uppspretta
fyrir vinnslu nytjaefna í stórum stíl,
haft sitt að segja. Með tæknifram-
förum í erfðatækni og efnafræði,
sem átt hafa sér stað á undanförnum
árum, er kominn hagkvæmur
grundvöllur fyrir framleiðslu úr líf-
verum, sem ekki hefur verið raun-
hæft að nýta sem uppsprettu verð-
mætra lífefna til þessa.“
Ávinningar af ýmsu tagi
Auk þekkingarlegs ávinnings,
sem nást mun með rannsókninni,
ætti framleiðsluferlið ekki síður að
hafa ýmsan umhverfislegan ávinn-
ing í för með sér, að sögn Ólafs, sem
er sérstakur áhugamaður um um-
hverfismál og náttúruvernd, en
þessi ávinningur felst í því að verk-
efnið og önnur því skyld munu leiða
til framleiðslu á verðmætum efnum
með ræktun í stað þess að þeim sé
safnað beint úr náttúrunni. „Á þann
hátt mun álag á óspillta náttúru
verða minna en ella. Einnig er
óbeinn ávinningur af því að byggja
upp umhverfisvæna atvinnuvegi,
svo sem líftækni, í samræmi við
stefnu ESB, því að þannig minnkar
þrýstingur á atvinnusköpun, sem
veldur mikilli röskun á umhverfinu,“
segir Ólafur S. Andrésson að lokum.
kni
míðar
Morgunblaðið/Þorkell
sérfræðingur í lífefnafræði, og samstarfskona
Elfriede Stocker frá háskólanum í Salzburg,
a safnað saman fyrir rannsóknina.
join@mbl.is
rinnar eru fléttur, sambýlingar sveppa og þör-
ndir eru þekktar á Íslandi, m.a. hreindýramosi,
ur, engjaskófir og ýmsar hrúðurfléttur, sem
ÞAÐ hefur al-veg pottþéttmikil áhrifað vinna
svona verkefni saman
og ég held að ekkert
okkar eigi eftir að
byrja að reykja,“ segir
Sædís Karlsdóttir,
nemi í 9. bekk í Grunn-
skóla Grundarfjarðar
um bekkinn sinn en á
síðasta ári bar hann
sigur úr býtum hér á
landi í evrópskri sam-
keppni reyklausra 7.
og 8. bekkja frá 14
löndum.
Sædís var því í hópi
um 6.200 íslenskra
krakka sem staðfestu
það á síðasta ári að þau
reyktu ekki með því að
taka þátt í verkefninu
sem tóbaksvarnar-
nefnd og Krabbameinsfélag Reykja-
víkur standa að. Bekkurinn hennar
Sædísar gæti síðar meir svo haft
áhrif til góðs á tölfræðina, en reyk-
ingar nemenda í efstu bekkjum
grunnskóla landsins hafa dregist
saman frá árinu 1998. Þá reyktu 23%
10. bekkinga en á síðasta ári var sá
fjöldi kominn niður í 15%. Þetta
kemur m.a. fram í könnunum sem
Rannsóknir og greining ehf. hafa
framkvæmt.
„Það var rosalega gaman að vinna
þetta verkefni með öllum í bekknum
og við lærðum mikið á þessu,“ segir
Sædís. „Við fræddumst auðvitað
mikið sjálf en svo héldum við líka
námskeið um skaðsemi reykinga og
alls konar svoleiðis fyrir foreldra
okkar. Þeim fannst það reyndar svo-
lítið fyndið fyrst en svo tóku þau
þetta alvarlega. Þetta hafði áhrif á
þau.“
Góður árangur á Grundarfirði
Námskeiðið sem Sædís talar um
varð til þess að bekkurinn hennar
hrósaði sigri í keppninni hér heima
og hlaut ferð til Þýskalands að laun-
um þar sem bekkir frá öllum 14 lönd-
unum komu saman.
Sædís segir reykingar varla
þekkjast meðal nemenda í skólanum
og undir það tekur Ragnheiður Þór-
arinsdóttir aðstoðarskólastjóri. Hún
þakkar góðan árangur í tóbaksvörn-
um m.a. öflugum hópi mæðra í bæj-
arfélaginu sem kallar sig Tilveruna.
Hópurinn hefur bryddað upp á ýmsu
skemmtilegu og fræðandi fyrir
krakkana en eins og Ragnheiður
segir miðar allt starfið að því að
krakkarnir verði frjálsir og sjálf-
stæðir. „Krakkarnir finna að í um-
hverfinu eru margir sem hafa áhuga
á að þeir standi sig.“
Ragnheiður segir sigur bekkjar-
ins í fyrra, sem hún er umsjónar-
kennari hjá, hafa haft jákvæð áhrif á
aðra nemendur skólans og er þess
fullviss að skólinn muni aftur taka
þátt í verkefninu í ár. En núna er
einmitt rétti tíminn fyrir bekki að
skrá sig í verkefnið þetta árið, en
samkeppnin hefst 4. nóvember.
Samdráttur í tóbakssölu
Reykingar Íslendinga hafa dreg-
ist saman um 1% árlega undanfarin
fimm ár. Daglega reykja því um 25%
Íslendinga á aldrinum 18–69 ára,
samkvæmt upplýsingum Tóbaks-
varnarnefndar. Sala á tóbaki styður
þetta en fyrstu sjö mánuði ársins
dróst sala á sígarettum saman um
1,7% miðað sama tímabil á síðasta
ári. Þessi samdráttur hefur haft þá
félagasamtaka. Þess vegna segi ég:
Því fleiri sem láta sig tóbaksvarnir
varða, þeim mun betra.“
Ýmsir aðilar leita eftir samstarfi
við nefndina og auglýsir hún t.d. í
skólablöðum framhaldsskólanna
með því skilyrði að engin sígaretta
sjáist á myndum í blaðinu. Ef það
gengur ekki eftir, er reikningurinn
einfaldlega ekki greiddur. Þannig er
samið um aðstoð gegn skuldbind-
ingu. „Tóbaksvarnarstarfið hér hef-
ur vakið athygli erlendis,“ segir Þor-
grímur.
Þá vekur það athygli, að sögn Þor-
gríms, hversu áleitin nefndin þorir
að vera í baráttu sinni við reykinn.
„Við höfum fengið harða gagnrýni
en þar af leiðandi mikla umfjöllun og
þar með opnast augu fólks. Eflaust
hefur einhver reykingamaðurinn
mógðast yfir auglýsingu frá okkur,
en við beinum áróðrinum gegn
reyknum, ekki reykingamanninum.
Reykingar geta aldrei verið einka-
mál fólks nema það reyki í einrúmi.“
Þorgrímur segir að vellíðan og
ánægja barna og unglinga sé ein
mikilvægasta forvörnin. „Þegar
krakkar eru í heilbrigðu og
skemmtilegu umhverfi byrja þeir
síður að reykja, drekka eða að nota
fíkniefni. Það sem skiptir höfuðmáli
er að börnum líði vel heima hjá sér
og í skólanum, hafi sterka sjálfs-
mynd og séu vinir foreldra sinna.
Það er án efa besta forvörnin.“
Hlutverk foreldra skiptir því öllu
máli. „Ef barn byrjar að reykja eru
tíu sinnum meiri líkur á að það verði
alkóhólisti síðar meir,“ segir Þor-
grímur. „Ef við náum að forða
barninu frá því að byrja að reykja
erum við að hjálpa því við að forðast
áfengi seinna mér og ekki síst fíkni-
efni. Reykingar eru yfirleitt upphaf-
ið.“
þýðingu að í fjárlagafrumvarpinu
fyrir árið 2003 er gert ráð fyrir að
samdráttur í tóbakssölu verði um
3%.
Samevrópsk könnun 30 landa sem
Rannsóknir og greining ehf. fram-
kvæmdi árið 1999 sýndi að nemend-
ur í 10. bekkjum íslenskra skóla
reykja minna en jafnaldrar þeirra í
Evrópu. Könnunin sýndi jafnframt
að reykingar 10. bekkinga hér á
landi hafa dregist saman um 4% frá
árinu 1995.
„Þróunin er því jákvæð en það
sem skiptir þó mestu máli er að ungt
fólk byrji ekki að reykja,“ segir Þor-
grímur Þráinsson, framkvæmda-
stjóri Tóbaksvarnarnefndar. „Í
heildina hefur árangurinn verið góð-
ur, en engu að síður þýðir ekki að
slaka á, þótt góðir sigrar séu unnir
er þetta ein stór barátta.“
Færri Íslendingar reykja daglega
nú en áður, en Þorgrímur segir að
þegar árangurinn fer að nálgast 20%
verði líklega bið á frekari árangri.
„Því meir sem við nálgumst hinn
þrönga hóp reykingamanna, þeim
mun erfiðara verður að hafa áhrif á
hann til að hverfa til heilbrigðari lífs-
hátta.“
Fleiri aðferðir – meiri árangur
Tvöfalt meiri líkur eru á að barn
byrji að reykja ef foreldrarnir gera
það. Líkurnar aukast enn meira ef
eldri systkini reykja einnig. Afstaða
foreldra til tóbaks skiptir því miklu.
Þorgrímur segir hins vegar erfitt að
fullyrða um hvaða aðferð í tóbaks-
vörnum skili bestum árangri. „Við
vitum það í raun aldrei hvort það er
öflug skólafræðsla, áleitnar auglýs-
ingar, lagabreytingar, jákvæður
stuðningur eða vitundarvakning for-
eldra um skaðsemina sem skilar ár-
angri, eða hvort það er starf frjálsra
Grunnskólanemar taka árlega þátt í tóbaksvarnarverk-
efnum sem þeir telja sjálfir skila árangri
Þróunin stefnir
í rétta átt
Færri krakkar í 10. bekk reykja núna en árið 1998 og minna en
jafnaldrar þeirra í öðrum löndum Evrópu. Eitt herbragðið í
baráttunni við reykinn er að fá krakkana sjálfa til að taka þátt í
forvarnarstarfinu og jafnvel til að fræða foreldra sína.
Morgunblaðið/Jim Smart
Krakkarnir sem voru í 8. bekk Grunnskóla Grundarfjarðar eru reyklausir og fengu að
launum ferð til Þýskalands síðastliðið sumar.
$++. $++( $++, $+++ )%%% )%%$
-
(%
&%
.%
*%
'%
)%
$%
%
'

)
 
 

'

)
 
 #*
+ (,


 

-
&%-&-
--
- &-
&-
--
>
'
0  +:% 
 1

23 
4