Morgunblaðið - 28.01.2003, Blaðsíða 32

MINNINGAR
32 ÞRIÐJUDAGUR 28. JANÚAR 2003 MORGUNBLAÐIÐ
T
engsl manns og
myndar eru oft sér-
stök ekki síður en
manns og bókar.
Með tímanum kom-
um við okkur upp persónulegu
safni, sem af einhvers konar
völdum verður okkur hjartfólg-
ið. Stundum kunnum við ein-
hverjar skýringar á einstökum
bókum eða myndum, en stund-
um verður af því bara eina
svarið, sem við getum gefið við
spurningunni um það af hverju
við tökum þessi þessi tilteknu
verk fram yfir önnur.
En auðvitað eiga allir hlutir
sína sögu og þetta Viðhorf
fjallar um fjórar myndir, en
eins og þær bækur eru margar,
sem mér þykir persónulega
vænt um, á myndlistin líka sína
fulltrúa í
hugskoti
mínu.
Mitt uppá-
haldssafn á
erlendri
grundu er
Tatesafnið í London. Þá á ég
við eldra safnhúsið í Millbank,
því þótt nýlistasafnið á Bank-
sidesvæðinu sunnan Thamesár
sé vissulega tilkomumikið er
hitt mér hjartfólgnara.
Ástæða þess liggur vafalaust
í því, að Tatesafnið var fyrsta
útlenda listasafnið, sem ég kom
í.
Af þeim fjölda listaverka, sem
ég hef séð í Tate, standa tvö
verk upp úr í mínum huga;
höggmyndin Kossinn eftir Rod-
in og Konan frá Shalott; mál-
verk John William Waterhouse.
Kossinn í Tate er ein fjögurra
stórra höggmynda, sem Rodin
gerði af þessu verki, hinar eru í
París, Kaupmannahöfn og Fíla-
delfíu.
Kossinn sýnir par í innilegum
faðmlagskossi. Þótt vel megi
njóta kossins án þess að þekkja
á parinu haus eða sporð eiga
þau sannarlega sína sögu. Þetta
eru þau Paolo Malatesta og
Fransesca da Rimini. Þau voru
bæði gift öðrum og hún bróður
Paolo. Sá komst að sambandinu
og myrti þau.
Rodin sækir efniviðinn til
Dante, sem lætur Fransescu
rifja upp hvernig ástir þeirra
Paolo kviknuðu við lestur um
ástir Lancelot riddara og
Guinevere drottningar. Af þess-
um lestri spratt þeirra fyrsti
koss, sem Rodin galdraði í
marmarann.
Þegar grannt er skoðað má
sjá bókina í hendi Paolo.
Bækur komu mikið við sögu í
myndum Tolla og eru þunga-
miðja þeirrar myndar, sem hér
kemur við sögu. Hún var máluð
1984. Ég hef hins vegar fellt af
henni nafn höfundarins og skírt
hana upp á nýtt.
Þessi mynd birtist mér í bók-
inni Klettur í hafi, sem Al-
menna bókafélagið gaf út með
ljóðum Einars Más Guðmunds-
sonar og málverkum Tolla.
Í bókinni heitir myndin
Skruddu-skrugga, en ég hef
alltaf horft fram hjá hörkunni í
því nafni og kallað myndina
með sjálfum mér Bókaorminn.
Mér finnst það nafn eiga bet-
ur við fuglinn sem les sig gegn-
um bókaköstinn. Og af því ég
hef ákaflega gaman af bókum,
held ég upp á þessa mynd með
mínum formerkjum.
Einar Már kallaði Tolla sögu-
mann í málverkinu, þar sem
bækur lægju á víð og dreif um
málverk hans. Í Klettur í hafi
eru m.a. myndirnar Upphaf
sögunnar, Söguskemman, Sögu-
stund, Bókaregn og Gluggað í
bækur.
Klettur í hafi er einmitt ein
þeirra bóka, sem ég get svo oft
gluggað í til að gleðjast við ljóð
og liti.
Þannig bækur eru nokkrar til
og reyndar er Klettur í hafi
ekki mín uppáhaldsbók í þeim
hópi. Þann sess skipar bók með
myndum Sveins Björnssonar
sem Matthías Johannessen
skrifaði ljóð sín í.
Ekkert ljóð er skrifað í mynd
Waterhouse af konunni frá
Shalott, en hann sótti hana
engu að síður í ljóð. Ljóð
Tennyson segir frá konu, sem
var fangi í turni á eyjunni
Shalott, skammt frá Camelot,
höll Artúrs konungs. Kona þessi
mátti ekki líta umheiminn öðru
vísi en í spegli. Dag einn sá hún
spegilmynd Lancelot og varð þá
ekki undan því vikist að fá að
líta hann berum augum. Mál-
verkið sýnir konuna fylgja kalli
hjarta síns og leysa landfestar.
Þegar bátinn bar að Camelot
var konan dáin.
Eftirprentun af Stóðhestum
Jóns Stefánssonar hangir á
kontórvegg mínum. Hún er
bæði ljóð og litur í senn. Þor-
björn Guðmundsson arfleiddi
mig að þessari mynd, þegar
hann lét af starfi fulltrúa rit-
stjóra Morgunblaðsins og hætti
á blaðinu.
Fremst í myndinni fer rauður
stóðhestur og fjær kljást hross
og stóðið bítur.
Björn Th. Björnsson segir í
myndlistarsögu sinni, að hesta-
myndir Jóns einkenni ýmist
dramatískur þróttur eða yfir
þeim sé einhver þunglyndisleg
værð. Mér er næst að halda að
hvorutveggja eigi við um þessa
mynd; það er dramatískur
þróttur í rauða stóðhestinum
meðan þunglyndisleg værð er
yfir hinum hrossunum og nátt-
úru landsins.
Satt að segja tók það mig
nokkurn tíma að taka myndina í
sátt. Það var einkum fótaburður
graðhestsins sem fór fyrir
brjóstið á mér.
En eins og sönnum höfðingja
sæmir, vann graddinn mig á sitt
band. Þar með varð þessi mynd
Jóns Stefánssonar eitt sannasta
Íslandsljóð sem ég þekki.
P.S. Við vinnslu síðasta Við-
horfs míns urðu þau mistök, að
í umsögn um bók Rikke Mark
Schultz; Samband hests og
knapa – Gagnkvæmur skiln-
ingur manns og hests, féllu nið-
ur þau ummæli, að ljósmyndir
og teikningar í bókinni standi
vel fyrir sínu. Reyndar er bókin
ákaflega vel og markvisst
myndskreytt, bæði ljósmyndum
og teikningum, og fremstur í
höfundaflokki þar er nefndur
Friðþjófur Þorkelsson, sem hef-
ur svo oft áður glatt menn með
góðum hestamyndum.
Ljóð
og litir
Rodin, Waterhouse, Jón Stefánsson og
Tolli eru höfundar verka, sem hér koma
við sögu í vangaveltum viðhorfshöfund-
ar um menn og myndir, ljóð og liti.
VIÐHORF
Eftr Freystein
Jóhannsson
freysteinn@mbl.is
✝ Margrét Möllerfæddist á Suður-
eyri við Tálknafjörð
24. október 1905.
Hún lést á Hjúkrun-
arheimilinu Eir laug-
ardaginn 18. janúar
síðastliðinn. Foreldr-
ar hennar voru Jón
Johnsen, útvegs-
bóndi á Suðureyri, f.
26. jan. 1866, d. 30.
júní 1943, og kona
hans Gróa Indriða-
dóttir, húsfreyja, frá
Naustabrekku á
Rauðasandi, f. 13.
ágúst 1879, d. 11. október 1962.
Margrét var fjórða tólf systkina.
Þau voru, auk hennar, Jóna Þór-
dís, f. 1900, d. 1973, Guðrún, f.
1902, d. 1987, Þórarinn, f. 1904, d.
1973, Marta, f. 1907, d. 1992, Þor-
leifur, f. 1908, d. 1977, Kristinn, f.
1909, d. 1909, Þórður Jens, f.
1911, d. 1990, Kristín Lára, f.
1912, d. 1912, Samúel, f. 1914 d.
1969, Steinunn, f. 1916, sem ein
lifir þeirra systkina, og Einar f.
1920, d. 1999. Þá er ótalin fóst-
ursystir, Steinunn Finnbogadótt-
ir, f. 1916, d. 1997.
Hinn 30. júní 1927 giftist Mar-
grét William Thomas Möller, f. 6.
apríl 1885, d. 17. apríl 1961, póst-
og símstjóra í Stykkishólmi. Fyrri
kona hans var Kristín Elísabet
Sveinsdóttir, f. 2. ágúst 1879. Hún
lést 4. janúar 1926 frá þremur
ungum börnum þeirra, sem Mar-
grét gekk í móður stað. Þau eru:
a) Guðrún Sveina, f. 3. júlí 1914, d.
18. febrúar 1994. Sonur hennar er
Bertram H. Möller.
Kona hans er Erla
Halldórsdóttir. Börn
þeirra eru Guðrún,
Sóley Halla og Einar
Kári. Bertram á son-
inn Hákon Gunnar.
b) Óttarr, f. 24. októ-
ber 1918, kvæntur
Arnþrúði Möller og
eru dætur þeirra
Emilía Björg, Krist-
ín Elísabet, Erla og
Auður Margrét. c)
Jóhann, f. 7. febr.
1920, kvæntur Elísa-
betu Á. Möller og
börn þeirra eru Árni og Helga.
Börn Margrétar og Williams
Thomasar eru: d) Agnar, f. 3. des-
ember 1929, kvæntur Leu Rakel
Möller og þeirra börn eru Mar-
grét, Alma, William Thomas, Ásta
og Edda. e) Kristín, f. 4. janúar
1940, gift Kristjáni Ragnarssyni
og þeirra börn eru Margrét Vala,
Tómas og Hildur Ragna. f) Will-
iam Thomas, f. 12. janúar 1942,
kvæntur Önnu N. Möller og þeirra
börn eru Anna Gréta, Tómas Njáll
og Gunnar Þór, dóttir Williams er
Lilja Margrét. Niðjar Margrétar
og Thomasar eru farnir að nálg-
ast 80.
Margrét ólst upp á á Suðureyri.
Heimili hennar og manns hennar
var í Stykkishólmi þar til 1957
þegar þau fluttu til Reykjavíkur.
Síðustu árin dvaldist hún á Hjúkr-
unarheimilinu Eir.
Útför Margrétar verður gerð
frá Bústaðakirkju í dag og hefst
athöfnin klukkan 13.30.
Hún er borin og barnfædd á Suð-
ureyri við Tálknafjörð. Þar er fal-
legt, svipmikil fjöllin með skörpum
brúnum, klettum og skriðum, dal-
irnir, bæirnir, byggðin Sveinseyri
og Tunguþorpið inn undir fjarðar-
botni, opið hafið, víðátta þess mætir
himninum fyrir mynni fjarðarins.
Stundum voru grundirnar græn-
ar, dalirnir grösugir, fjörðurinn lygn
og fagur. Stundum voru fjöllin
klakabrynjuð, dalirnir fullir af snjó,
húsin héluð og köld, fjörðurinn úfinn
stórsjór með kolgrænum hvítfyss-
andi ógnandi öldum. Þannig hefur
það löngum verið á Íslandi, ekki síst
á Vestfjörðum. Harðbýlt land og
óblíð veðrátta hafa hert fólkið, gert
það seigt og duglegt. Við þær að-
stæður ólst hún upp hjá ástríkum
foreldrum í stórum systkinahópi.
Hún er komin af bændafólki af
Barðaströnd og Vestfjörðunum
langt fram í ættir. Henni voru kær-
ar minningarnar frá Suðureyri. Inn-
an við tvítugt flutti hún þaðan.
Á nýja heimilinu eru fjöllin fjær,
þar eru ásar, mýrar og eyjarnar á
Breiðafirði. Það er fallegt í Stykk-
ishólmi, nálægðin við sjóinn, eyjarn-
ar, skerin, fjallasýnin, húsin sem
kúra svo notalega, virðulegu gömlu
húsin og sólarlagið, fallegasta sól-
arlag í veröldinni. Allt setur þetta
svip á bæinn og mannlífið sem um
miðja öldina var einstakt í Hólm-
inum.
Í Stykkishólmi bjó hún í rúm 30
ár með eiginmanni sínum og börn-
unum sex, þremur sem þau hjónin
áttu saman og þremur sem hann átti
fyrir og hún gekk í móður stað.
Á árunum í Hólminum var hús-
móðurstarfið hennar aðalstarf og í
því fólst svo margt sem leyst er með
öðrum hætti í þjóðfélaginu nú til
dags. Þar voru barnmargar fjöl-
skyldur en hvorki barnaheimili né
leikskólar, ekki félagsmálastofnun,
slysavarðstofa, engin áfallahjálp,
ekki tómstundaheimili. Húsmóðirin
hafði í mörg horn að líta fyrir utan
venjuleg heimilisstörf, hún gætti
barnanna, hafði ofan af fyrir þeim,
leysti deilur þeirra við félagana, batt
um sár. Stelpurnar gátu að vísu lært
að sauma hjá kaþólsku nunnunum í
klaustrinu en strákarnir höfðu sára-
lítinn áhuga á því. Á kvöldin, eink-
um í skammdeginu, voru börnin og
unglingarnir í þorpinu ekki seint úti,
þau dunduðu sér inni í félagi við
önnur börn og aðra á heimilinu.
Hún gekk um dyr með hægð, fékk
lítinn gaur til þess að gera það sem
hann átti að gera nánast án þess að
hann yrði þess var. Stundum þurfti
meira til. Hann lærði af reynslunni,
vissi að hún var fylgin sér og það
gat hvesst hressilega.
Henni féll aldrei verk úr hendi. Á
síðkvöldum voru það prjónarnir. Oft
heyrðist í saumavélinni þegar botn-
inn hafði dottið úr buxum eða gat
komið á sokkana. Sumir í fjölskyld-
unni voru iðnir við að skapa henni
svoleiðis verkefni. Hún átti margar
góðar vinkonur í Hólminum sem
hún spjallaði við þegar stund gafst,
fór í saumaklúbb, á kvenfélagsfund
eða í bíó. Á síðkvöldum að sumarlagi
var það þannig að fólkið fór út að
spássera, niður á bryggju eða upp á
höfða. Henni leið vel í Hólminum og
þótti alla tíð vænt um bæinn og fólk-
ið þar.
Á heimili hennar í Stykkishólmi
var alla tíð gestkvæmt, vinir og
kunningjar í þorpinu, ættingjar að
vestan, ættingjar og vinir úr
Reykjavík. Þá var oft glatt á hjalla.
Hún var kát og maður hennar mikill
gleðimaður. Hún kom úr eldhúsinu
með rjúkandi rétti, kaffi á eftir og
gómsætar kökur. Eldri synirnir
byrjuðu ungir að spila á hljóðfæri,
orgel, harmoniku, gítar og sög, og
tóku lagið. Oft var það þannig að
skemmtikraftar að sunnan, sem
komu vestur til þess að troða upp á
skemmtunum, enduðu inni á stof-
gólfinu hjá Möller og sýndu þar list-
ir sínar.
Þeir Thor Thors og Gunnar Thor-
oddsen og Sigurður Ágústsson voru
allir, hver á sínum tíma, þingmenn
Snæfellinga og voru miklir vinir eig-
inmanns hennar. Það þurfi enginn
að fara í grafgötur með að hún
fylgdi fast að málum þeim flokki
sem þeir voru þingmenn fyrir. Síð-
ast þegar undirritaður ræddi þau
mál við hana, hafði það ekkert
breyst.
Þegar maður hennar hætti störf-
um sem póst- og símstjóri í Stykk-
ishólmi 1954, lá fyrir að annaðhvort
eyddu þau hjónin efri árunum í
Hólminum eða fylgdu börnum sín-
um eftir sem flest höfðu þá sest að í
Reykjavík. Hún flutti til Reykjavík-
ur 1957 og bjó þar með manni sínum
og tveimur yngstu börnunum þar til
maður hennar lést 1961 og síðan,
lengst af ein, í notalegri íbúð í húsi
dóttur sinnar og tengdasonar þar til
hún, af heilsufarsástæðum, flutti á
hjúkrunarheimilið Eir fyrir nokkr-
um árum. Umönnunin á Eir var frá-
bær, umhyggja og nærgætni starfs-
fólksins til fyrirmyndar. Það er
áðreiðanlega leitun að öðru eins á
byggðu bóli.
Í Reykjavík var það hennar aðal-
hlutverk að vera amma, síðar
langamma og langalangamma og
einnig, ef svo má að orði komast, að
halda fjöldkyldunni saman. Í þessu
hlutverki var hún í essinu sínu og
nutu þar sín hennar bestu eðliskost-
ir. Hún var mjög barngóð, hafði
brennandi áhuga á hag barnanna,
nösk að meta hvenær þau þurftu
prjónaða sokka eða vettlinga. Þau
komu í heimsókn og gistu hjá henni.
Hún fór og gætti þeirra þegar for-
eldrarnir brugðu sér frá. Heimilið
hennar var öllum opið og þangað
var gott að koma, oftast heitt á
könnunni og alltaf eitthvað til með
því. Hún var næm á hvernig gest-
inum leið og átti þá réttu orðin til
uppörvunar þegar þess þurfti. Kær-
leikurinn var hennar leiðarljós.
Ef til vill varð það skopskynið
sem hjálpaði henni mest í lífinu,
ekki síst seinni árin eftir að heilsan
fór að bila. Henni fannst gott að
hlæja og fann oft tilefni til þess.
Best þótti henni að hlæja að sjálfri
sér.
Hennar hlutverk í lífinu var fyrst
og fremst að vera eiginkona, móðir
og amma eins og títt var um svo
margar konur sem lifðu og störfuðu
á fyrri hluta síðustu aldar. Undir-
rritaður hefur heyrt marga, vanda-
menn sem aðra, lýsa því að þessu
hlutverki hafi hún sinnt af einstakri
alúð, umhyggjusemi og kunnáttu.
Þetta er ritað daginn eftir að
móðir mín dó. Það er sem lífið hafi
gjörbreyst, hér er heimurinn sem ég
þekki en hún er ekki lengur hér. Ég
hef aldrei fyrr fundið þvílíkan tóm-
leika og söknuð, sambandið hefur
verið rofið, þessi tengsl móður og
sonar, móður og dóttur, sem eru svo
náin, kær og undur falleg.
William Thomas Möller.
Sómakonan Margrét Möller er
látin, 97 ára að aldri. Fyrstu kynni
lifa oft lengi í minningunni. Á haust-
dögum 1959, eða fyrir rúmum 43 ár-
um, fór ég að gera mig heimakom-
inn í Eskihlíð 18 og var þá að gera
hosur mínar grænar fyrir heima-
sætunni á heimilinu, sem var einka-
dóttir Margrétar. Það viðmót sem
ég mætti líður mér aldrei úr minni.
Það mótaðist af hlýleika og elsku-
legheitum, en ekki varnarbaráttu
gegn þessum unga manni, sem ný-
lega var kominn í bæinn vestan af
fjörðum, og vissi hvað hann vildi í
þessu efni.
Lífshlaup Margrétar var um
margt sérstakt. Það mótaðist af því
að helga líf sitt umhyggju fyrir öðr-
um. Ung að aldri fór hún til Stykk-
ishólms á heimili Williams Th. Möll-
er til aðstoðar þar vegna veikinda
húsmóðurinnar, Kristínar Sveins-
dóttur. Við fráfall húsmóðurinnar
tvístrast fjölskyldan eins og títt var
á þeim tíma og þrjú ung börn þeirra
hjóna, þau Guðrún, Óttarr og Jó-
hann, hurfu til dvalar hvert á sitt
sveitaheimilið. Margrét fer þá til
hússtjórnunarnáms, en kemur aftur
til Stykkishólms og giftist sínum
fyrrum húsbónda. Þá kemur fjöl-
skyldan saman á ný og Margrét býr
þeim nýtt heimili og gengur börnum
Williams í móðurstað. Þau eignast
saman þrjú börn, þau Agnar, konu
mína Kristínu og William. Margt
hef ég heyrt um heimilishald þeirra
hjóna í Stykkishólmi sem hefur ver-
ið mjög sérstakt. William var síma-
og póstmeistari og mikill héraðs-
höfðingi. Heimilið var opið öllum
gestkomandi og þeim sem minni-
máttar voru og gestrisni einstaklega
mikil. Húsmóðurhlutverkið var því
krefjandi bæði hvað varðaði uppeldi
allra barnanna og að sinna öllum
þeim sem sóttu heimilið heim. Ég
fór því miður á mis við að kynnast
heimilinu á þeim tíma og ég náði því
ekki að kynnast húsbóndanum á
heimilinu fyrr en eftir að hann var
orðinn veikur.
Það var okkur Kristínu til mik-
MARGRÉT
MÖLLER