Morgunblaðið - 23.02.2003, Blaðsíða 16

16 SUNNUDAGUR 23. FEBRÚAR 2003 MORGUNBLAÐIÐ
JÓN Björnsson fæddist 23. febrúar árið1903 að Glaumbæ í Seyluhreppi hinumforna en fluttist á öðru ári í Stóru-Seyluásamt foreldrum sínum, Birni LárusiJónssyni, bónda og hreppstjóra, og
Steinvöru Véfreyju Sigurjónsdóttur. Er Jón
var á níunda aldursári missti hann móður sína
úr berklum og hafði það mikil áhrif á þetta
ungan dreng og æ síðar. Mótaði persónu hans
mjög og herti, að mati samferðamanna. Björn
Lárus kvæntist síðar Margréti Björnsdóttur
og gekk hún Jóni í móðurstað. Dvaldist Jón á
búi þeirra á Stóru-Seylu og aðstoðaði við bú-
störfin eins og ungmenna var siður í þá daga.
Tónlistin fékk snemma veglegan sess í
hjarta Skagfirðingsins unga. Aðeins sex ára
gamall eignaðist Jón sitt fyrsta hljóðfæri,
harmonikku. Þrátt fyrir að þekkja ekki nót-
urnar fór hann létt með að leika á nikkuna og
ekki leið á löngu þar til að hann var farinn að
leika fyrir dansi í samkomuhúsum í Skagafirði.
Um fermingaraldur kviknaði áhugi Jóns á því
sem hann sagði eitt sinn í blaðaviðtali hafa ver-
ið „alvarlega“ tónlist. Hann var farinn að leika
á orgel með sjálfsnámi en 17 ára fannst honum
kominn tími til að „læra“ eitthvað, ef hann ætl-
aði að ná árangri, þó ekki væri nema bara
fingrasetninguna á orgelinu. Fór Jón í stutt
nám hjá Sæmundi Ólafssyni á Dúki í Skaga-
firði, sem þá var organisti í Reynistaðasókn.
Áhugi hans var slíkur að hann keypti orgelið af
Sæmundi og hafði það með sér heim í Stóru-
Seylu, við lítinn fögnuð föður síns, að því er
heimildir herma! Jón vildi læra meira á orgelið
og fór til Akureyrar í nám hjá Sigurgeiri Jóns-
syni organista frá Stóru-Völlum. Einnig sótti
hann söngtíma á Akureyri hjá Geir Sæmunds-
syni, síðar vígslubiskupi.
Á Akureyri kynntist Jón eiginkonu sinni,
Sigríði Trjámannsdóttur frá Fagranesi í
Öxnadal, sem þá rak saumaverkstæði á Ak-
ureyri. Þau gengu í það heilaga í desember
1924 og fluttu í Skagafjörðinn vorið eftir.
Einkasonur þeirra fæddist í maí árið 1926,
skírður Steinbjörn Marvin. Hann erfði tónlist-
arhæfileikana og var ungur að árum kominn í
Karlakórinn Heimi, farinn að syngja þar ein-
söng sem fyrsti tenór og þótti geysimikið efni.
Sigríður lést árið 1969, eftir að hafa átt við
vanheilsu að stríða um nokkurt skeið. Fjórum
árum síðar flutti Jón frá Hafsteinsstöðum til
Sauðárkróks þar sem hann stofnaði heimili
ásamt Önnu Jóhannesdóttur frá Vindheimum.
Mikill harmur var kveðinn að fjölskyldunni er
Steinbjörn lést árið 1975, á besta aldri eða að-
eins 49 ára. Steinbjörn eignaðist fjögur börn
með Esther Skaftadóttur, eiginkonu sinni.
Elstur systkinanna er Jón, hrossaræktandi og
tamningamaður, búsettur í Þýskalandi, og síð-
an koma Skapti, sem býr á Hafsteinsstöðum,
einnig hrossaræktandi og tamningamaður,
Björn, héraðsdýralæknir á Egilsstöðum, og
Sigríður, menntaskólakennari á Akureyri.
Fyrir átti Steinbjörn dótturina Ragnheiði, nú
deildarstjóri heimaþjónustu í Reykjavík, með
Elísabetu Ragnarsdóttur.
Stórt hlutverk í heimabyggð
Fjölbreyttum ferli Jóns við búskap, kór-
stjórn, tónsmíðar og orgelleik er lýst nánar
hér á síðunni en hvaða þýðingu skyldi Jón hafa
haft fyrir mannlífið í Skagafirði? Jón Þórarins-
son, tónskáld og kennari, vinnur að skráningu
tónlistarsögu Íslands. Hann segir það óum-
deilt, aðspurður í samtali við Morgunblaðið, að
menn eins og Jón Björnsson hafi haft gríð-
arlega þýðingu fyrir menningar- og listalíf í
Skagafirði, hann sé af kynslóð alþýðutónskálda
eins og Pétur Sigurðsson, Eyþór Stefánsson
og Ingi T. Lárusson, sem einnig hafi haft mikil
áhrif í sinni heimabyggð.
„Skagfirðingar hafa verið afskaplega dug-
legir í kórstarfi. Á meðan samgöngur voru erf-
iðar var hreint ótrúlegt hvað þetta fólk lagði á
sig til að koma saman og æfa söng. Í tengslum
við þetta spruttu upp menn sem lærðu nóg í
tónlist til að geta stjórnað þessum kórum. Þeir
fóru að semja lög sjálfir og í mörgum tilvikum
komu út úr því snotrir hlutir. Menn eins og Jón
gegndu stóru hlutverki í sínu heimahéraði. Þó
að söngmenn hafi lagt mikið á sig til að komast
á æfingar þá er það staðreynd að svona starf-
semi blómstraði aldrei nema að einhver einn
eða örfáir menn bæru hana uppi og blésu áhug-
anum í brjóst hinum,“ segir Jón Þórarinsson.
Gerði miklar kröfur
Sr. Gísli Gunnarsson í Glaumbæ segist hafa
átt því láni að fagna að fá að vinna með Jóni
fyrstu árin í sínu prestsstarfi.
„Hann hafði vissulega sínar skoðanir á
kirkjusöng og sálmavali, en var um leið tilbú-
inn að hlusta og taka tillit til þess sem nýi
presturinn hafði fram að færa í þeim efnum.
Ég var þriðja kynslóð presta sem hann starfaði
með og hann hafði því langa reynslu og kunni
frá ýmsu að segja. Allan tímann vann Jón af
miklum krafti og áhuga og úrtöluraddir voru
honum ekki að skapi. Störf hans að söngmál-
um, bæði sem organisti og kórstjóri, voru sam-
félaginu afar mikilvæg. Mikilvægi þeirra
starfa var síst minna áður fyrr, þegar sam-
félagið og menningarlífið var fábrotnara. Það
var dýrmætt að fá að kynnast Jóni og starfa
með honum. Fyrir það er ég þakklátur,“ segir
Gísli.
Meðal félaga í Karlakórnum í Heimi í dag,
sem sungu á sínum tíma undir stjórn Jóns, er
Stefán Haraldsson, bóndi og bílstjóri í Víðidal.
Hann gekk í Heimi árið 1948, þá 18 ára, og
söng tenórinn með kórnum allan þann tíma
sem Jón átti eftir að vera þar við stjórnvölinn.
„Jón var stórbrotinn maður, hafði stórt
skap. Hann hafði einnig stórt hjarta, var gam-
ansamur og greindur, mikill vinur vina sinna.
Jón hafði fallega rödd, háan og bjartan tenór,
og hann gerði miklar kröfur til söngmanna um
að þeir stæðu sig, sérstaklega til tenóranna.
Hann hafði mest yndi af því að láta kórinn
syngja hátt og vel og var stoltur af því að hafa
góða tenóra í kórnum. Við fengum að finna fyr-
ir honum en það var gaman að þessu. Það
stendur upp úr í minningunni. Ég hefði ekki
viljað missa af þeim tíma þegar Jón stjórnaði
okkur,“ segir Stefán.
Síðasta lag tónskáldsins
Aðstandendur Jóns gáfu í aldarminningu
hans út geislaplötu fyrir síðustu jól. Allur
ágóði af sölu plötunnar rennur óskiptur til
styrktar efnilegu tónlistarfólki í Skagafirði. Á
plötunni eru flutt 17 lög og hafa 12 þeirra verið
gefin út áður. Eitt þeirra laga sem heyrast nú í
fyrsta sinn opinberlega er Lækurinn, síðasta
lagið sem Jón er talinn hafa samið, á haust-
mánuðum 1987, en hann andaðist á Sjúkrahúsi
Skagfirðinga 18. nóvember það ár. Lagið
fannst fyrir tilviljun að tónskáldinu látnu og
Stefán R. Gíslason, stjórnandi Karlakórsins
Heimis, útsetti það og bjó til flutnings. Þetta
er fallegt lag en um leið angurvært og trega-
blandið, nokkurs konar útfararsálmur Jóns.
Texti Kristjáns frá Djúpalæk segir líka
nokkra sögu, sem hefst á orðunum „Lækurinn
minn söngglaði, syngur ekki meir“. Lagið
flytja Heimismenn og tvísöng syngja bræð-
urnir Gísli og Pétur Péturssynir. Þó að læk-
urinn syngi ekki meir þá hefur þessi plata
tryggt það enn frekar að lögin hans Jóns munu
lifa með okkur áfram, eða eins og Valdemar
Pálsson komst að orði í dómi sínum um plöt-
una í Morgunblaðinu fyrir jól: „Lögin hans
Jóns er góð heimild um merkilegan tónlist-
arfrömuð sem ekki má gleymast komandi kyn-
slóðum Skagfirðinga og annarra landsmanna.“
„Lækurinn minn söng-
glaði, syngur ekki meir“
Nákvæmlega 100 ár eru liðin í
dag frá fæðingu Jóns Björns-
sonar, kórstjóra, tónskálds og
bónda frá Hafsteinsstöðum í
Skagafirði. Af því tilefni verða
tónleikar haldnir í félagsheim-
ilinu Miðgarði í dag þar sem
nokkur laga hans verða sung-
in. Björn Jóhann Björnsson
stiklar hér á stóru um feril
þessa frumkvöðuls tónlistarlífs
í Skagafirði.
Ljósmynd/Stefán Pedersen
Jón Björnsson um það leyti er hann fékk fálkaorðuna frá Kristjáni Eldjárn forseta árið 1979.
bjb@mbl.is
Heimildir
Afmælisgreinar í Mbl. í febrúar 1963.
Viðtal í Morgunblaðinu í ágúst 1968.
Minningargreinar í Mbl. árið 1988.
Skagfirska söngsveitin 30 ára, söngskrá útg. 2000.
Skagfirskar æviskrár 1910–1959, IV. bindi, útg. 2000.
Karlakórinn Heimir í Skagafirði – söngur í 60 ár, útg. 1989
Álftagerðisbræður – skagfirskir söngvasveinar, útg. 2001.
Samtöl við samferðamenn og ættingja.
JÓN var hamhleypa til verka og þrátt fyrir
annríki í tónlistinni gaf hann sér góðan tíma í
búskapinn. Ásamt eiginkonu sinni, Sigríði,
hóf Jón búskap að bænum Brekku árið 1926
og bjó þar í áratug. Næst bjuggu þau um
skeið að Stóru-Seylu og Reykjarhóli eða þar
til þau festu kaup á stærstum hluta Haf-
steinsstaða árið 1939. Þar héldu þau Sigríður
heimili í rúm 30 ár og stunduðu fyrirmynd-
arbúskap. Þótti Jón umbótasinnaður í bú-
rekstrinum og hófst handa við stórfellda
ræktun á Hafsteinsstöðum, reisti þar mynd-
arlegt íbúðarhús, sem enn stendur, fjárhús og
fleiri byggingar og naut þar góðrar aðstoðar
sonar síns, Steinbjörns. Jón þótti mjög glögg-
ur fjármaður, stundaði lengi vel verslun með
sláturhross og var sláturhússtjóri nokkur
haust á Sauðárkróki. Eftir því sem árin liðu
tók Steinbjörn meira þátt í búskapnum og
fjölskylda hans öll.
Bóndinn
EFTIR Jón liggur vel á annað hundrað söng-
laga. Hann samdi jafnt einsöngs-, tvísöngs-
eða kórlög og átti þar gott samstarf með
mörgum kunnum textahöfundum, m.a. Davíð
Stefánssyni frá Fagraskógi, Kristjáni frá
Djúpalæk og Rósu B. Blöndals. Hann sagði
bestu lögin verða til úti í guðsgrænni nátt-
úrunni. Jafnvel í miðjum bústörfum átti hann
það til að bregða sér heim til að koma lagi á
blað. Stundum varð lag og texti til samtímis,
líkt og Jón lýsir í Morgunblaðsviðtali 1968:
„Eitt lagið varð til í Reykjavík um Jóns-
messuleytið í fyrra. Það heitir Vornótt í
Skagafirði, og Rósa orti ljóðið. Hún byrjaði
að yrkja klukkan tólf um nóttina, og ég samdi
lagið um leið. Ljóð og lag var hvort tveggja
fullbúið klukkan þrjú, og ég hef ekki breytt
einni nótu í laginu síðan.“
Fimm nótnahefti með sönglögum sínum gaf
Jón út undir heitinu Skagfirskir ómar. Kunn-
ustu lög hans eru án efa Hallarfrúin og Móðir
mín, sem hann samdi í minningu móður sinn-
ar við texta Rósu. Á sínum efri árum hlaut
Jón listamannalaun og árið 1979 fékk hann
fálkaorðuna fyrir framlag sitt til tónlistarlífs.
Tónskáldið
AÐ LOKNU námi á Akureyri tók fljótt að bera
á Jóni í tónlistarlífinu í Skagafirði. Hann æfði
um skeið með skagfirska Bændakórnum og ár-
ið 1927 var Jón meðal stofnenda Karlakórsins
Heimis. Tveimur árum síðar tók hann við kór-
stjórn og var þar við stjórnvölinn í nærri fjóra
áratugi. Óumdeilt er að Jón skipaði Heimi í
fremstu röð karlakóra landsins og hafði frum-
kvæði að því að hann sótti söngmót og tók virk-
an þátt í starfi Heklu, sambandi norðlenskra
karlakóra. Ekki gekk kórstarfið hávaðalaust og
Jón gerði miklar kröfur til sinna manna um
mætingu og aga á æfingum og ferðalögum. Eitt
sinn lagði hann fram tillögu um að Heimismenn
létu af áfengisneyslu á kórferðalögum. Var til-
lagan felld í stjórn kórsins og frekar mælt með
hófdrykkju! Hann var skapmaður með sann-
kallað listamannseðli og gat reiðst af minnsta
tilefni. Brá þó yfirleitt fljótt af honum. Missætti
varð þess t.d. valdandi um tíma að margir kór-
félagar hættu í Heimi upp úr 1960 og stofnuðu
annan kór, Feyki. Tók Jón þetta mjög nærri
sér en síðar urðu þó sættir með kórunum og
þeir sameinuðust 1970.
Síðasta stóra verkefni Jóns með Heimi var
að syngja á landbúnaðarsýninguna í Reykjavík
árið 1968. En hann var samt hvergi nærri hætt-
ur afskiptum af skagfirsku sönglífi. Hann hafði
þá stofnað Samkór Sauðárkróks tveimur árum
fyrr og stjórnaði honum til 1971. Þá stjórnaði
hann kirkjukór Sauðárkrókskirkju frá 1972 til
1983, ásamt því að stjórna kórum í þremur öðr-
um sóknum, sem fyrr greinir. Slík yfirferð er í
raun ótrúlegt afrek fyrir mann sem þá var
kominn á áttræðisaldur. Þetta segir hins vegar
alla sögu um kraftinn, dugnaðinn og eljuna sem
einkenndi ævi Jóns Björnssonar.
Kórstjórinn
INNAN við tvítugt var Jón orðinn organisti í
tveimur kirkjusóknum í Skagafirði, Glaum-
bæjar- og Reynistaðarsóknum, og gegndi því
hlutverki allt fram á níræðisaldur. Árið 1972
bætti hann við sig þremur sóknum; í Sauð-
árkrókskirkju, þar sem hann stjórnaði jafn-
framt kirkjukórnum, og Hvammskirkju og
Ketukirkju á Skaga. Til viðbótar lék hann við
ýmis tækifæri í flestum öðrum kirkjum héraðs-
ins. Jón þótti mjög fær á orgelið og til er frá-
sögn af því þegar Vestur-Íslendingar fóru
norður í Skagafjörð að lokinni Alþingishátíð-
inni árið 1930 og komu við hjá Jóni. Dáðust þeir
mjög að leikni hans á hljóðfærið, en það var
aldrei langt undan og jafnan mikið sungið í
hans híbýlum. Sr. Gunnar Gíslason frá
Glaumbæ komst svo að orði í grein um Jón sex-
tugan árið 1963, og gæti vel átt við í dag: „Þar
sem Jón á Hafsteinsstöðum er, þar er sungið.“
Organistinn