Morgunblaðið - 23.02.2003, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 23. FEBRÚAR 2003 MORGUNBLAÐIÐ
úruverndar og þjóðminjavörslu m.a. í
ferðaþjónustu og landbúnaði, sem og
byggðamálum almennt. Grundvallar-
atriði er að flétta saman náttúru-
vernd og minjavernd, það er áhuga-
vert að skoða þetta tvennt í samhengi
– söfn, sögustaði og náttúru Íslands.
Með hinni viðamiklu grunnsýn-
ingu Þjóðminjasafnsins munum við
segja söguna með ýmsum ráðum,
bæði með þjóðminjum, myndum og
margmiðlun.
Eitt af því sem Þjóðminjasafnið
hefur unnið að nú er mótun stefnu
fyrir safnastarf í landinu, en sl. tvö ár
hef ég gegnt formennsku Safnaráðs.
Að gefnu tilefni vil ég taka fram að
það verður að gera skýran greinar-
mun á safni og sýningu. Safn er
stofnun sem varðveitir minjar, rann-
sakar þær og miðlar sögu.“
Forvarsla afar mikilvægur þáttur
Hvernig er háttað starfsemi Þjóð-
minjasafnsins?
„Þar fer fyrst og fremst fram þjóð-
minjavarsla sem margvíslega sér-
þekkingu þarf til að sinna á sviði
þjónustu, rannsókna og miðlunar,
svo sem á gömlum húsum, listsköp-
un, munum, myndum og þjóðháttum.
Einnig þarf að koma til þekking á
forvörslu sem er veigamikill og mik-
ilvægur þáttur í starfinu. Forvarsla
felur í sér að gripir sem við varðveit-
um skemmast ekki og varðveitast til
komandi kynslóða. Það þarf að með-
höndla þá á réttan hátt svo þeir
geymist en það á ekki að endurskapa
þá. Á 140 ára sögu safnsins hefur á
hverjum tíma verið lögð eins mikil al-
úð og unnt hefur verið við varðveislu
gripa þess. Sumt var flutt til Dan-
merkur fyrir stofnun Þjóðminjasafns
en kom svo aftur að hluta og við ger-
um ráð fyrir að fá til sýninga hingað
gripi sem enn eru varðveittir þar, svo
sem biskupsmítur og Keldnaskrínið
merkilega. Ég vil hvetja fólk til að
skoða íslenska gripi sem eru á söfn-
um erlendis og vek jafnframt athygli
á vefnum okkar www.natmus.is, þar
sem eru upplýsingar um safngripi og
sögu íslenskra þjóðminja. Þessi vefur
er raunar í endurskoðun og stendur
til að bæta hann og gera aðgengilegri
á næstunni í tengslum við opnun
safnsins.
Þjónusta er mikilvægur þáttur í
starfsemi Þjóðminjasafnsins, sem og
rannsókna- og varðveislusvið. Þar
starfa sérfræðingar hvað varðar
byggingasögurannsóknir, fornleifa-,
þjóðhátta-, muna- og myndarann-
sóknir, samtímavarðveislu og for-
vörslu.“
Vandaðar geymslur í Kópavogi
„Miklar framfarir hafa orðið í
Þjóðminjasafninu hvað varðveisluað-
stæður snertir og safngripir okkar
eru nú varðveittir við fyrirmyndar
skilyrði. Við eigum t.d. mjög gott og
vel varðveitt safn gripa frá miðöld-
um. Þetta hefur komið erlendum sér-
fræðingum á óvart. Búið er að koma
flestum hinna 60 þúsund gripa safns-
ins og 2 milljónum mynda í mjög
vandaðar geymslur í Kópavogi þar
sem m.a. ríkir rétt hita-, raka- og
birtustig fyrir þá muni sem þar eru
geymdir. Munirnir eru jafnframt
varðveittir fyrir eyðileggjandi efnum
og þjófnaði. Þetta eru grundvallarat-
riði sem gera þarf átak í að bæta hvað
snertir söfn um allt land.
Þá má geta þess að Þjóðminjasafn-
ið stendur að viðamiklu rannsóknar-
starfi á þjóðminjum. Má nefna auk
muna og húsarannsókna fornleifa-
rannsóknir m.a. í Reykholti, á Hólum
í Hjaltadal, á Hofstöðum í Garðabæ
og á Bessastöðum, einnig erum við
samstarfsaðilar að rannsóknum á
Gásum, Þingvöllum, í Skáholti og á
Skriðuklaustri.
Þjóðminjasafnið hefur komið upp-
lýsingum um það sem það varðveitir
inn í sameiginlegan gagnagrunn sem
ber nafnið Sarpur. Einnig erum við
með miðlunarsvið þar sem er unnið
að sýningum, safnfræðslu, útgáfu og
margmiðlun.
Þótt húsið við Suðurgötu hafi verið
lokað um skeið hefur Þjóðminjasafn-
ið verið með og átt aðild að ýmsum
sýningum hér heima og erlendis á
þessu tímabili, m.a. í Moskvu og
Bandaríkjunum, þar sem 4 milljónir
manna hafa séð muni Þjóðminja-
safnsins. Einnig hafa verið sýningar í
húsnæði Landsvirkjunar sem er okk-
ar bakhjarl,“ segir Margrét enn-
fremur.
Markmiðið að auka skilning
og samkennd
„Í þeirri viðamiklu undirbúnings-
vinnu að opnun 2004, sem staðið hef-
ur yfir síðustu ár, hefur stuðningur
Landsvirkjunar verið ómetanlegur.
Landsvirkjun hefur veitt 30 millj.kr.
styrk sem nýst hefur til innra starfs,
svo sem forvörslu, útgáfu og mótunar
sýninga. Þetta samstarf sem hefur
einkennst af áhuga og kurteisi af
hálfu Landsvirkjunar hefur gert
okkur kleift að standa vel að þessu
grunnstarfi. Auk þess hefur verið
sett á laggirnar forystusveit með
fulltrúum atvinnulífs og íslensks
samfélags í dag sem við höfum átt
gott samstarf við og miklar vænting-
ar eru bundnar við. Þetta er í sam-
ræmi við stefnumörkun UNESCO,
þar sem lögð er áhersla á aukið sam-
starf menningarstofnana og atvinnu-
lífs.“
Eins og kunnugt er hefur Þjóð-
minjasafnið verið með nokkra fram-
leiðslu á minjagripum sem eru eft-
irlíkingar af gripum úr safninu.
Skyldi vera í bígerð að auka þá starf-
semi?
„Já, við erum einmitt núna að
ákveða eftir hvaða minjum verða
gerðar eftirlíkingar og erum í sam-
starfi við listamenn og aðra í því
skyni, árangur kemur í ljós við opnun
nýrrar safnbúðar,“ svarar Margrét.
„Það stafar í mínum huga töfrum
af þessum gripum sem hér eru til,“
bætir hún við. „Maður verður ríkari
af að kynnast þeirri sögu sem grip-
irnir bera með sér og þessu viljum
við miðla til þeirra sem skoða sýn-
ingar Þjóðminjasafnsins. Ef fólk fer
út af sýningum safnsins fróðara en
áður, skilningsbetra á sögu sína og
sjálfsmynd, umburðarlyndara og
með meiri samkennd þá er markmið-
inu náð. Öll þjóðin á þessar minjar og
á að kynnast þeim.“
Margrét kveðst vona að þegar hús
Þjóðminjasafnsins við Suðurgötu
verði opnað á ný verði það í ríkum
mæli vettvangur almennings í dag-
legu lífi.
„Þangað á fólk að geta komið til að
fá sér gott kaffi og lesa blöð í bland
við að skoða það sem safnið hefur að
geyma, sýna og miðla. Ekki síst vilj-
um við ná vel til nemenda á öllum
skólastigum.
Ég hef fundið fyrir mikilli óþreyju
eftir að safnið við Suðurgötu verði
opnað á ný. Það er mjög jákvætt og
hvetjandi að finna þessar miklu
væntingar Íslendinga.“
Markhópurinn er íslenskur
almenningur
„Við munum kappkosta að koma til
móts við þessar væntingar til hins
endurnýjaða safnhúss í okkar sýn-
ingarstarfi. M.a. munum við leitast
við að gera safnið aðgengilegt fyrir
alla og höfum í því sambandi verið í
samstarfi við skóla og Öryrkjabanda-
lagið,“ segir Margrét.
Hún kveður í bígerð að vera með á
grunnsýningunni hluti sem hægt
verður að snerta.
„Þetta er víða gert erlendis, eink-
um er þetta gerlegt ef til eru margir
hlutir af einhverri tegund. Einnig má
hugsa sér að gera smækkuð líkön af
safngripum, t.d. Grundarstólnum,
sem setja má saman, og fleira í þeim
dúr.
Sem fyrr sagði er lagður mikill
metnaður í að gott aðgengi verði fyr-
ir alla í hinu endurnýjaða safnhúsi við
Suðurgötu.
Okkar markhópur eru íslenskur
almenningur því Þjóðminjasafnið er
safn allra landsmanna. Við erum að
leggja drög að hollvinasamtökum
Þjóðminjasafninu til handa og kanna
leiðir til þess að koma safninu í betri
tengsl við atvinnulífið.
Við viljum ná til sem flestra en
byggja jafnframt á þeim mikilvæga
grunni sem búið er að leggja sl. 140
ár, þótt við séum vissulega með nýjar
áherslur og förum nýjar leiðir.“
Sýningar og miðlun Þjóðminjasafns
„Þjóðminjasafnið er eins og topp-
urinn á ísjaka, annars vegar það sem
er sýnilegt, þ.e. miðlunarþátturinn
og svo allt það „ósýnilega“ starf sem
unnið er á bak við og áhersla hefur
verið á síðustu árin í starfi Þjóð-
minjasafns vegna hinnar miklu upp-
byggingar og enduropnunar 2004.
Ég ber afar mikla virðingu fyrir öllu
þessu starfi sem hið ágæta starfsfólk
hér hefur unnið í áranna rás, oft við
mjög þröngan kost.
Því er ekki að neita að það hefur
verið nokkuð neikvæð umræða um
Þjóðminjasafnið nokkur síðari ár og
er það að mínu viti ómaklegt.
Framkvæmdirnar sem byggingar-
nefnd Þjóðminjasafns og Fram-
kvæmdasýsla ríkisins hafa stjórnað,
hafa verið stórt verkefni og tíma-
frekt.
Síðustu þrjú árin hafa því farið í að
efla innra starf safnsins og náðst hafa
mjög góð tök á rekstri þess, sem var í
erfiðri stöðu um árið 2000.
Eins og staðan er í dag er rekstur
Þjóðminjasafnsins til fyrirmyndar
samkvæmt umsögn Ríkisendurskoð-
unar. Búið er að endurskoða laga-
grundvöll safnsins og verkskiptingu
innan þess. Einnig hafa tengsl við
söfn víða um land verið efld til mikilla
muna og skilgreint hefur verið betur
hlutverk Þjóðminjasafns sem höfuð-
safns landsins. Hin bætta geymslu-
og starfsaðstaða hefur einnig treyst
grundvöll safnsins mikið. Húsakost-
ur þess hefur og verið stórbættur að
öllu leyti. Um geymsluhúsnæðið hef-
ur þegar verið rætt, Safnhúsið við
Suðurgötu mun hýsa sýningar safns-
ins og verður þar miklu betri og
rýmri aðstaða til slíks en áður var.
Skrifstofustarfið mun svo flytjast í
hús atvinnudeildar Háskóla Íslands
við Suðurgötu.
Það sem einkennir Þjóðminjasafn-
ið einkum nú er fjölhæft starfslið
þess með margvíslega þekkingu sem
vinnur vel saman af hugsjón, ábyrgð
og fagmennsku. Afstaða þess er þó
mörkuð hógværð og auðmýkt gagn-
vart viðfangsefninu og því sem áður
hefur verið gert. Í þessu sambandi
ber að geta þess að Þór Magnússon
fyrrum þjóðminjavörður og þjóð-
minjaverðir hinna Norðurlandanna
hafa veitt okkur mikilvægan stuðn-
ing með reynslu sinni og þekkingu.
Ég er mjög þakklát öllu mína góða
samstarfsfólki í þessu stóra verkefni,
bæði innan safns og utan. Á Þjóð-
minjasafni starfa 40 manns en auk
þess er náið samstarf við fjölmarga
um allt land.
Þjóðminjasafnið vill ná til sem
allra flestra og þótt nú séu á döfinni
nýjar áherslur og nýjar leiðir þá er
byggt á þeim mikilvæga grunni sem
lagður hefur verið undanfarin 140
ár.“
ÞJÓÐMINJASAFNIÐ telst stofnað
24. febrúar 1863. Fyrstu umsjón-
armenn safnsins voru Jón Árnason
stiftsbókavörður og Sigurður Guð-
mundsson málari sem fyrstur hafði
sett fram hugmynd um stofnun
safns af þessum toga.
Safnið var oftast nefnt Forn-
gripasafnið fram til 1911 að það
hlaut lögformlega það nafn sem enn
gildir. Aðrir forstöðumenn safnsins
voru Sigurður Vigfússon gullsmiður,
Pálmi Pálsson menntaskólakennari
og Jón Jakobsson bókavöður,
Matthías Þórðarson var skipaður
þjóðminjavörður 1907. Kristján Eld-
járn varð þjóðminjavörður 1947. Þór
Magnússon tók við embættinu 1968
en árið 2000 var Margrét Hallgríms-
dóttir skipuð þjóðminjavörður.
Fram að stofnun safnsins 1863
voru íslenskir þjóðgripir einkum
varðveittir í dönskum söfnum. Eftir
stofnun safnsins var það til húsa á
ýmsum háaloftum; Dómkirkju,
Tukthúsi, Alþingishúsi og Lands-
banka, uns það fékk inni í risi
Landsbókasafns 1908. Við stofnun
lýðveldis 1944 ákvað Alþingi að reisa
safninu eigið hús við Suðurgötu og
var það flutt í það upp úr 1950.
Fyrstu níu áratugina var einkum
leitast við að safna forngripum,
kirkjugripum og öðrum listgripum
frá síðari öldum. Almennum nytja-
hlutum var ekki byrjað að safna fyrr
en eftir 1950 enda hafði húsrými ver-
ið takmarkað. Starfsemi hefur auk-
ist mjög síðustu hálfa öld og nú
starfa þar sérfræðingar m.a. á sviði
munavörslu, forvörslu, fornleifa,
húsverndar, kirkjulistar, klæða-
burðar, myndefnis, sjóminja og
þjóðhátta.
Árið 1998 var ráðist í gagngera
viðgerð og breytingar á húsinu við
Suðurgötu og allir gripir fluttir í
vandaðar geymslur. Ákveðið var að
hanna nýja grunnsýningu í stað
þeirrar sem lítt breytt hafði staðið í
hartnær hálfa öld og verður hún
opnuð árið 2004.
Ágrip af sögu
Þjóðminjasafns
Prédikunarstóll frá Saurbæ á Rauðasandi. Stóllinn er frá 17. öld eftir Jón
Greipsson á Haugi.
Áskriftarsími 881 2060
BO BEDRE
fylgir áskrift
ask@visindi.is
Í Formi komið í verslanir
HEILSA • SAMLÍF • SÁLFRÆÐI • HOLLUSTA • LÍKAMSRÆKT • SNYRTIVÖRUR • LÍFSGLEÐI