Morgunblaðið - 28.11.2003, Blaðsíða 40

LISTIR
40 FÖSTUDAGUR 28. NÓVEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
jóðir hafa skyldum að
gegna ekki síður en
einstaklingar. Þar
kallast heildin á við
eininguna og einingin
við heildina í síkvikri orðræðu
samtímans.
Þegar horft er yfir sviðið og
þess freistað að leggja efnislegt
mat á skyldur Íslendinga við
upphaf nýrrar aldar verður ljóst
að fram hefur þróast vitund,
skilningur og samstaða um að
þær séu einkum af tvennum toga.
Þar ræðir um menningarlegar
skyldur gagnvart öðrum þjóðum.
Þar ræðir um skyldur Íslend-
inga á vettvangi alþjóðamála.
Um skyldur íslenskrar þjóðar
á vettvangi al-
þjóðlegrar
menningar-
starfsemi hef-
ur áður verið
rætt á þessum
vettvangi. Ef
til vill verður hann á ný nýttur í
þessu skyni þegar fram líða
stundir.
Menningarleg sérstaða þjóð-
arinnar verður henni sífellt dýr-
mætara djásn eftir því sem áhrif
hnattvæðingarinnar, ógnir henn-
ar og ögranir, verða greinilegri.
Íslendingum ber skylda til að
gefa öðrum tækifæri til að njóta
þess besta sem einstök menning-
ararfleifð þjóðarinnar getur af
sér á hverjum tíma. Ánægjulegt
er að skilningur á menningarlegu
hlutverki Íslendinga fer vaxandi
hér á landi. Nýstofnuð Útflutn-
ingsstofa ríkismenningar (sem
kostar ásamt fleiri aðilum skrif
þessa höfundar) skapar í raun
nýjan grundvöll fyrir þessa nauð-
synlegu starfsemi. Mikilvægt er
að Útflutningsstofu ríkismenn-
ingar sé gert kleift að uppfylla
hlutverk sitt þannig að fulltrúar
Íslands geti jafnan tekið virkan
þátt í þeirri fjölþjóðlegu orðræðu,
sem fram fer á menningarsviðinu
á hverjum tíma.
Á síðustu misserum hafa stór
skref og söguleg verið stigin á
vettvangi íslenskra utanríkis-
mála. Þegar horft er yfir sviðið
og efnislegt mat lagt á þau um-
skipti sem orðið hafa má segja að
þau séu einkum af tvennum toga.
Stóraukin áhersla hefur verið
lögð á persónuleg samskipti við
helstu ráðamenn austan hafs og
vestan.
Sérstöðu þjóðarinnar hefur
verið haldið til skila af auknum
þrótti. Aukin áhersla hefur verið
lögð á að íslensk þjóð eigi erindi
sem fullgildur þátttakandi í al-
þjóðasamfélaginu.
Í ræðu á Alþingi Íslendinga
fyrr í mánuðinum vék Halldór
Ásgrímsson utanríkisráðherra að
því hlutverki sem Íslendingar
gætu leikið á alþjóðavettvangi
m.a. í ljósi þess hve traustu sam-
bandi komið hefði verið á milli ís-
lenskra ráðamanna og valdhafa í
mörgum öflugustu ríkjum heims-
ins. Í ræðu sinni sagði utanríkis-
ráðherra m.a: „Ísland hefur sér-
staka aðstöðu sem efnað smærra
ríki með góð tengsl við helstu
áhrifavalda í heiminum.“
Þessi yfirlýsing utanríkis-
ráðherra er mikilvæg.
Stóraukin persónuleg sam-
skipti við helstu ráðamenn
heimsins hafa skilað Íslendingum
miklu á undanliðnum misserum.
Samskiptin við valdamenn í
Rússlandi hafa verið treyst m.a.
með opinberri heimsókn forseta
lýðveldisins. Eðlilegt er að þau
samskipti séu ofarlega á verk-
efnalista ríkisstjórnar Íslands.
Þróunin á Íslandi og í Rússlandi
hefur haldist í hendur á flestum
sviðum samfélagsins á síðustu ár-
um.
Stjórnvöld í ríkjunum tveimur
hafa beitt áþekkum aðferðum við
markaðsvæðingu efnahagslíf-
isins, alþýðu manna allri til óum-
deilanlegra heilla. Sömu grund-
vallarhugmyndir hafa mótað
réttinn til nýtingar náttúru-
auðlinda og Íslendingar hafa
einkum horft til Rússlands þegar
fjármála- og viðskiptalífinu hafa
verið settar reglur. Þær hafa
framtakssamir einstaklingar og
mannvinir í báðum þessum lönd-
um nýtt til að stuðla að aukinni
verðmætasköpun. Áþekk sýn
stjórnvalda til framþróunar sam-
félagsins kallar á frekara sam-
starf.
Um samskiptin við Bandaríkin
gildir að fyrir liggur að Ísland
væri nú án trúverðugra varna
hefði Davíð Oddsson forsætisráð-
herra ekki getað vísað til vináttu-
og trúnaðarsambands síns við
George W. Bush forseta.
Í þriðja lagi er vert að vekja at-
hygli á þeim trúnaði sem nú ein-
kennir samskipti íslenskra og
kínverskra ráðamanna. Gagn-
kvæmar heimsóknir hafa getið af
sér samskipti sem einkennast af
hreinskilni og virðingu. Grunn-
urinn var á sínum tíma lagður
með heimsókn forseta lýðveld-
isins til Kína sem skapaði for-
sendur fyrir traustum sam-
skiptum á grundvelli
kenningarinnar um afstæði
mannréttinda. Frá því þetta var
hafa ríkin haft tækifæri til að efla
og þróa samstarf sitt á mannrétt-
indasviðinu, m.a. þegar valdhafar
í Kína hafa sótt Íslendinga heim.
Líkt og í Kína hefur efnahags-
frelsið verið aukið á Íslandi án
þess þó að ríkisvaldið hafi horfið
frá því viðurkennda hlutverki
sínu að tryggja velferð og öryggi
þegnanna með því að hafa með
þeim víðtækt eftirlit.
Óumdeilt er að Íslendingum
ber skylda til að nýta þann per-
sónulega aðgang, sem ráðamenn
eiga að helstu valdhöfum heims,
öðrum þjóðum til heilla. Um leið
og áfram er unnið að því að
kynna sérstöðu íslenskrar þjóðar
á erlendri grund kallar hin nýja
utanríkisstefna frumkvæðis,
samkenndar og ábyrgðar á að
rödd þeirra sem ekki njóta sömu
gæfu og Íslendingar fái einnig að
hljóma. Til er vettvangur sem í
senn hentar og sæmir Íslend-
ingum í þessu skyni: Öryggisráð
Sameinuðu þjóðanna.
-----------------------------------
Eftirfarandi kosta Viðhorfs-
dálka Ásgeirs Sverrissonar:
Stigaleigan.is – Með okkur
nærðu lengra.
Útflutningsstofa ríkismenn-
ingar – Ljós úr norðri.
Skyldur
Íslendinga
Sömu grundvallarhugmyndir hafa mót-
að réttinn til nýtingar náttúruauðlinda
og Íslendingar hafa einkum horft til
Rússlands þegar fjármála- og viðskipta-
lífinu hafa verið settar reglur.
VIÐHORF
Eftir Ásgeir
Sverrisson
asv@mbl.is
Látin er í hárri elli einfremsta leikkona okkarum sína daga, GuðbjörgÞorbjarnardóttir. Um
langt árabil var hún í forystusveit
Þjóðleikhússins í hópi þeirra leik-
ara sem gerðu leikhúsinu fært að
glíma við hin erfiðustu viðfangs-
efni. Það er því meira en við hæfi
að minnast hennar með virðingu og
þakklæti og rifja upp sitthvað frá
farsælum ferli hennar á leiksvið-
inu.
Guðbjörg var fædd í Bolung-
arvík árið 1913 og átti í sumar níu-
tíu ára afmæli. Hún kom fyrst á
leiksvið á Siglufirði, en fluttist síð-
an til Reykjavíkur og rúmlega þrí-
tug hóf hún leiklistarnám hjá Lár-
usi Pálssyni. Þar var hún í hópi
ungmenna sem mörg áttu eftir að
setja sinn svip á leiklistina hér á
næstu áratugum.
Hún lék í fyrstu nokkur smá-
hlutverk hjá Leikfélagi Reykjavík-
ur og fór einnig utan til Norð-
urlanda til að kynna sér leiklist
þar. En hún vakti fyrst að marki
eftirtekt með leikflokknum Sex í
bíl, sem var merkilegt framtak
ungra leikara að flytja list um land-
ið seint á 5. áratugnum, ekki síst
fyrir frammistöðu sína sem Cleo í
Brúnni til mánans eftir bandaríska
leikskáldið Clifford Odets. Það var
það sem Danir kalla „gennem-
brud“ og við þurfum endilega að
finna gott orð yfir; stundum segj-
um við að listamaðurinn hafi þá
sannað að hann sé kominn til að
vera. Síðan tók hún við hlutverki
Snæfríðar Íslandssólar af Herdísi
Þorvaldsdóttur í einni af opn-
unarsýningum Þjóðleikhússins, Ís-
landsklukkunni, í leikstjórn Lár-
usar Pálssonar 1950 og sannaði að
frammistaða hennar í Brúnni til
mánans var engin tilviljun, leik-
konan var tilbúin að takast á við
hin ólíkustu og erfiðustu hlutverk.
Næstu árin lék hún einkum með
Leikfélagi Reykjavíkur, m.a.
hjúkrunarkonuna í Segðu stein-
inum eftir John Patrick, prinsess-
una í hinni rómuðu sýningu á kín-
verska leikritinu Pi-pa-ki og svo
t.d. Catherine Sloper í Erfingj-
anum. Allar þessar mannlýsingar,
sem unnar voru í samvinnu við
leikstjórann Gunnar Róbertsson
Hansen, mótuðust af næmleika,
dregnar finlegum dráttum og af
samúð. En Guðbjörg átti líka til
léttari strengi sem hún sýndi fyrst í
skopleiknum Inn og út um
gluggann en til meiri fullnustu sem
þingmannsfrúin í þeirri vinsælu
sýningu Kjarnorku og kvenhylli
eftir Agnar Þórðarson; þar fór
saman glettin kímni og milt háð.
Guðbjörg hafði líka góða söngrödd
og brá sér líka upp í Þjóðleikhús á
þessum árum m.a. til að fara með
hlutverk Ástu í Skugga-Sveini og
tók meira að segja þátt í fyrstu óp-
erusýningunni á Íslandi, Rigoletto,
þar sem hún var Giovanna, fóstra
Gildu.
Vorið 1955 lék Guðbjörg Antí-
gónu í nútímagerð franska leik-
skáldsins Jean Anouilhs af þessari
goðsögn sem hann stílaði upp á
styrjaldarárin og hernám Þjóð-
verja. Og árið 1956 réðst Guðbjörg
til Þjóðleikhússins sem fastráðin
leikkona. Þó að hún hefði ekki síst
verið áberandi í starfi sínu í Iðnó
átti hún þá að baki á annan tug
hlutverka í Þjóðleikhúsinu. Þar
sem hún nú varð burðarleikkona
um áratuga skeið uns hún lét af
störfum fyrir aldurs sakir árið
1983. Og reyndar gott betur, því að
hún lék nokkur hlutverk í viðbót á
níunda áratugnum. Síðasta hlut-
verk hennar mun hafa verið Guð-
finna í uppsetningu Bríetar Héð-
insdóttur á Fjalla-Eyvindi og konu
hans 1989. Síðast unnum við Guð-
björg saman í Íslandsklukkunni á
35 ára afmæli leikhússins 1985; þá
lék hún móður Jóns Hreggviðs-
sonar, en áður hafði hún auk Snæ-
fríðar farið með hlutverk konu Ar-
næusar, Mettu, í Íslandsklukkunni,
sýningu Baldvins Halldórssonar
1968.
Hlutverkafjöldinn í Þjóðleikhús-
inu var auðvitað stór og af marg-
víslegum toga. Undirritaður var
svo heppinn að fylgjast með nálega
öllum ferli þessarar farsælu leik-
konu, en lendir þá líka í vanda hvað
nefna skal helst af öllum þeim
skara persóna sem hún dró upp á
sviðinu. Þeim sem yngri eru finnst
trúlega slík nafnaþula fánýt, en
þeim sem Guðbjörg yljaði með list
sinni kann hins vegar að þykja ein-
hvers virði að rifja upp nokkuð af
þeirri sögu. Hún var tíguleg Tít-
anía í kaldri sýningu á Jóns-
messudraumi og beygð Varja í
Krisuberjagarðinum. Nýja stærð
sýndi Guðbjörg sem Laura í Föð-
urnum 1958 eftir Strindberg á móti
meistaralegum riddaraliðsforingja
Vals Gíslasonar, köld, þurr og
þóttafull fremur en ómann-
eskjuleg. Svo stiklað sé á stóru má
nefna næst móðurina, Elísu Gant, í
Engill horfðu heim, 1960, leikgerð
frægrar skáldsögu eftir Thomas
Wolfe, djúpa og grípandi mannlýs-
ingu, sem hún var verðlaunuð fyrir,
og kostulega frú Ólfer í Strompleik
Laxness, uppdráttarsýkin upp-
máluð. Iðulega bar Guðbjörg hita
og þunga dagsins í burðarhlut-
verkum eins og í Sautjándu brúð-
inni, forvitnilegu áströlsku leikriti,
og í Á undanhaldi (Tchin-tchin) eft-
ir Frakkann Francois Billedoux,
hvort tveggja leikárið 1962–63. Inn
á milli voru minni hlutverk sem
ekki voru meitluð af minni natni.
Mig langar að nefna hér nokkur
slík: hégómleg frú Dale í sýningu
Benedikts Árnasonar á Vér morð-
ingjar eftir Kamban, einni bestu
sýningu á öllum ferli þess ágæta
leikstjóra, glettin símamærin í
Puntila og Matta Brechts, hinni
frábæru sýningu Wolfgangs
Pinzka, hlýleg Hanna Kennedy í
Maríu Stuart Schillers, Drukkin
dimmrödduð dama í Dansleik Odds
Björnssonar og hitti þar á hárrétta
tóna fáránleikans, ekki síður en
sem Lovísa eldri í Herbergi 213
eftir Jökul Jakobsson, á fínustu
nótum íroníunnar. Og ekki má
gleyma afskræmislegri Nell í tunn-
unni í Endatafli Becketts, djarfri
túlkun og ólíkri flestu sem Guð-
björg alla tíð sýndi, né ömmunni í
Sögum úr Vínarskógi, þar sem
þessi prúða kona var næsta djöf-
ulleg í túlkun sinni.
Annars lék hún t.d. með sóma
kerlinguna í Gullna hliðinu, móð-
urina í Heims um ból á móti trag-
ískum Bessa Bjarnasyni í firringu
og samúðarleysi nútímans og þá
Gizu í því einkennilega ungverska
leikriti Kisuleik, þar sem þær Her-
dís Þorvaldsdóttir mjálmuðu á
óræðum notum samkeppninnar.
Annars mun Guðbjörg mörgum
ekki síst minnisstæð sem gamla
konan í Stundarfriði Guðmundar
Steinssonar á móti Þorsteini Ö.
Stephensen, annaðhvort af sviði
eða úr sjónvarpi, túlkun sem geisl-
aði af hlýju og manngæsku.
Guðbjörg Þorbjarnardóttir var
vönduð kona og kurteis, greind vel
og lagði gott til allra. Hún var hóg-
vær að eðlisfari; ég minnist þess
varla að nokkurn tíma hafi mönn-
um dottið í hug að eiga við hana ít-
arlegt blaðaviðtal og ekki myndi
hún hafa haft sig í frammi til að
panta slíkt. Það er ólíkt landslag
eða nú þegar ungviðið er varla
skriðið úr skóla fyrr en vandlega er
tíundað hvað það hafi fyrir stafni
hverja helgi, löngu áður en það hef-
ur tekið út nokkurn listrænan
þroska.
Guðbjörg var vinsæl í hópi sinna
starfsfélaga og gegndi ýmsum
trúnaðarstörfum fyrir stétt sína.
Hún var mikils virt af áhorfendum,
enda ferill hennar allur aðdáun-
arverður. Hún var vandvirk með
afbrigðum og ákaflega þægileg í
samvinnu. Hún var vammlaus og
dagfarsprúð og barst lítið á, en kát
og skemmtileg þegar þannig lá
landið. Allt hennar far helgaðist af
trúmennsku við leikhúsið. Á efstu
árum Guðbjargar átti hún við van-
heilsu að stríða og var þá saknað úr
hópnum.
Blessuð sé minning Guðbjargar
Þorbjarnardóttur.
Guðbjörg
Þorbjarnardóttir
Sveinn Einarsson, þáverandi þjóðleikhússtjóri, ávarpar Guðbjörgu á 40 ára leikafmæli hennar 1979.
Eftir Svein
Einarsson