Morgunblaðið - 08.02.2004, Blaðsíða 36

36 SUNNUDAGUR 8. FEBRÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
8. febrúar 1994: „Niðurstaða
finnsku forsetakosninganna
um helgina er sú að jafn-
aðarmaðurinn Martti Aht-
isaari verður næsti forseti
Finnlands. Fyrrum stjórn-
arerindrekinn Ahtisaari hlaut
53,9% atkvæða en Elisabeth
Rehn varnarmálaráðherra
Finnlands 46,1%.
Ahtisaari er kjörinn til sex
ára og tekur við embætti af
Mauno Koivisto, sem verið
hefur forseti Finnlands und-
anfarin tólf ár.
Framan af bentu skoð-
anakannanir til að Rehn
myndi hafa betur í baráttunni
en síðustu dagana fyrir kosn-
ingar var ljóst að Ahtisaari
var kominn með forskot á
hana. Er talið að sú stað-
reynd að Rehn kemur úr röð-
um sænskumælandi Finna
hafi dregið úr vinsældum
hennar þegar á leið.
Það sem líklega hefur þó
ráðið mestu um úrslit kosn-
inganna er mikil óánægja
meðal Finna með stöðu efna-
hagsmála. Síðustu dagar
kosningabaráttunnar snerust
nær einvörðungu um efna-
hagsstefnu hinnar borg-
aralegu ríkisstjórnar Esko
Ahos, þar sem Rehn á sæti,
og hið mikla atvinnuleysi í
Finnlandi. Kosningarnar
breyttust í eins konar átök
milli ríkisstjórnarinnar og
stjórnarandstöðunnar með
Jafnaðarmannaflokkinn í
broddi fylkingar.“
. . . . . . . . . .
8. febrúar 1984: „Nú liggja
fyrir niðurstöður í tveimur
könnunum á högum laun-
þega. Annars vegar athugun
Kjararannsóknanefndar sem
starfar á vegum samtaka
launþega og atvinnurekenda
og hins vegar athugun Vinnu-
veitendasambands Íslands.
Úrtakið í þessum könnunum
er ekki sambærilegt. Kjara-
rannsóknanefnd var að rann-
saka tekjur láglaunafólks en
Vinnuveitendasambandið
gerði úttekt á kjörum laun-
þega almennt. Ástæða er til
að vekja athygli á þessum
mun, þar sem Þjóðviljinn,
málgagn Alþýðubandalags-
ins, er þegar tekinn til við að
gera niðurstöður í athugun
Vinnuveitendasambandsins
tortryggilegar. Staðreyndir
er hins vegar sú að í þeim
hluta rannsóknanna sem eru
sambærilegar hjá Kjararann-
sóknanefndinni og Vinnuveit-
endasambandinu er hið sama
upp á teningnum. Í báðum til-
vikum kemur fram, að það
eru einstæðir foreldrar og
barnmargar fjölskyldur sem
standa verst að vígi.“
. . . . . . . . . .
8. febrúar 1974: „Í málgagni
Framsóknarflokksins, Tím-
anum, er leiðari sl. þriðjudag
undir stöfunum Þ.Þ. þar sem
ráðizt er harkalega að Al-
þýðubandalaginu, eða flokki
kommúnista á Íslandi, og
virðast nú augu þeirra Tíma-
manna loksins hafa lokizt upp
fyrir þeirri staðreynd, að í
ríkisstjórn Ólafs Jóhann-
essonar sitja öfgamenn svip-
aðrar tegundar og þeir, sem
undanfarið hafa ráðið árás-
unum á Solzhenitsyn. For-
ystugrein Tímans þennan
dag heitir: Kremlar-
þröngsýni. Þar segir m.a.: Al-
þýðubandalagið á bersýni-
lega enn langt í land, þangað
til það getur talizt víðsýnn
sósíalistaflokkur, er rúmi
jafnt kommúnista og sósíal-
demókrata. Þar situr enn að
völdum sama Kremlar-
þröngsýnin og sú, sem stjórn-
ar ofsóknum gegn Solzhenit-
syn í Sovétríkjunum.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
U
mræður um fjármögnun
náms á háskólastigi verða
æ meira áberandi. Undan-
farna daga hafa fjárhags-
mál Háskóla Íslands mjög
verið til umræðu. Á fundi
Þorgerðar Katrínar
Gunnarsdóttur mennta-
málaráðherra með stúdentum við Háskólann sl.
fimmtudag var rætt um hvort taka bæri upp
skólagjöld við skólann og hvort beita ætti fjölda-
takmörkunum. Þá lýsti ráðherra sig reiðubúna
að láta fara fram stjórnsýslu- og fjárhagsúttekt á
skólanum.
Um skólagjöld sagði Þorgerður Katrín: „Þeg-
ar ég hef verið spurð um afstöðu mína til skóla-
gjalda hef ég sagt að ég telji þau vera einn af val-
kostum sem stjórnmálamenn hljóti að velta fyrir
sér á hverjum tíma ef það kann að styrkja starf
háskólanna í landinu. [...] Ég er með þessu ekki
að segja að ég telji rétt að taka upp skólagjöld en
ég er hins vegar að segja að það sé rétt að menn
hefji þessa hreinskilnu umræðu um kosti, jafnt
sem galla. [...] Við erum einfaldlega að reyna að
finna leiðir til þess að auka fjárstreymi innan há-
skólans án þess að jöfnum tækifærum til náms sé
ógnað og um leið að auka gæði námsins.“
Það má taka undir það með menntamálaráð-
herra að kominn er tími til að fram fari ítarleg og
hreinskiptin umræða um kosti og galla þess að
taka upp skólagjöld við Háskóla Íslands og hina
ríkisháskólana. Því miður hefur varla mátt nefna
orðið skólagjöld í umræðum um háskólastigið án
þess að menn velti ofan í pólitískar skotgrafir
hver um annan þveran og reki upp kollinn rétt
aðeins til að hrópa að jafnrétti til náms sé í hættu.
Breyttur mál-
flutningur
Á undanförnum árum
hefur þó orðið sú
breyting á, að for-
svarsmenn ríkishá-
skólanna hafa gengið í lið með þeim sem vilja
ræða þennan kost. Tilkoma einkarekinna há-
skóla, sem fá sömu framlög á hvern nemanda í
sams konar námi og í ríkisháskólunum, en hafa
jafnframt þann möguleika að innheimta skóla-
gjöld, hefur sýnt ríkisháskólunum fram á að þeir
eru í raun í spennitreyju þar sem þeir hafa enga
heimild til að láta nemendur greiða fyrir námið
að hluta. Einkareknu háskólarnir bjóða að sönnu
aðallega upp á nám í vinsælum greinum, en það
er ekki eina ástæðan fyrir því að ungt fólk flykk-
ist í þá, þrátt fyrir skólagjöld sem nema hundr-
uðum þúsunda króna á ári. Þessum nemendum
stendur til boða svipað nám í Háskóla Íslands,
sem kostar þá 35 þúsund króna innritunargjald á
ári. Einkareknu skólarnir laða til sín nemendur
vegna þess að fólk telur að með því að borga
meira fái það betri menntun. Þessir skólar hafa
úr meira að spila á hvern nemanda en ríkishá-
skólarnir, eru í stakk búnir til að bjóða kennurum
betri laun og hafa laðað til sín kennara frá Há-
skóla Íslands og fleiri ríkisstofnunum.
Að sjálfsögðu sjá stjórnendur ríkisháskólanna
að við svo búið má ekki standa. Þess vegna hefur
Páll Skúlason, rektor Háskóla Íslands, gert
skólagjöld að umræðuefni og bent á að í núver-
andi stöðu hafi einkareknu skólarnir samkeppn-
isforskot á Háskóla Íslands. Viðskipta- og hag-
fræðideild HÍ hefur beinlínis farið fram á heimild
til að innheimta skólagjöld í framhaldsnámi í við-
skiptafræðum.
Ólafur Proppé, rektor Kennaraháskóla Ís-
lands, hefur vakið máls á kenningum Nicholas
Barr, prófessors við London School of Econo-
mics and Political Science, sem kalla má guð-
föður nýsamþykktrar kerfisbreytingar í Eng-
landi, þar sem heimild ríkisháskóla til að
innheimta skólagjöld er hækkuð en jafnframt
gerðar umbætur á námslána- og styrkjakerfinu.
Þá skrifaði Þorsteinn Gunnarsson, rektor Há-
skólans á Akureyri, athyglisverða grein á mið-
opnu Morgunblaðsins fyrir viku, þar sem hann
setur fram hugmyndir um að ríkisháskólarnir fái
heimild til að leggja á skólagjöld í meistara- og
doktorsnámi, en á móti verði lánareglum og end-
urgreiðslukjörum Lánasjóðs íslenzkra náms-
manna breytt til að auðvelda námsmönnum að
standa undir skólagjöldunum. Jafnframt verði
kerfi námsstyrkja stóreflt.
Einnig má sjá að breytingar eru að verða í
hinu pólitíska umhverfi. Stjórnarandstöðuflokk-
arnir sitja reyndar allir sem fastast í sinni skot-
gröf og ljá ekki máls á umræðum um skólagjöld.
Nýr menntamálaráðherra hefur hins vegar gefið
skýrt til kynna að hún vilji ræða málið. Fram-
sóknarflokkurinn hefur til þessa verið andvígur
skólagjöldum í ríkisháskólum, en í grein Björns
Inga Hrafnssonar, varaþingmanns og aðstoðar-
manns Halldórs Ásgrímssonar utanríkisráð-
herra, sem birtist í Morgunblaðinu í dag, laug-
ardag, má þó greina vísbendingar um að sú
afstaða geti breytzt. Þar segir Björn Ingi m.a.: „Í
stefnuskrá Framsóknarflokksins fyrir kosning-
arnar sagði jafnframt að menntun eigi að vera
fyrir alla, óháð efnahag, búsetu og stöðu. Þar er
jafnframt sérstaklega tekið fram að engin skóla-
gjöld verði í grunnskólum, framhaldsskólum eða
ríkisreknum háskólum. Afstaða Framsóknar-
flokksins í þessum málum liggur því fyrir í öllum
grundvallaratriðum. Hins vegar er engin afstaða
eilíf, heldur þarfnast hún sífelldrar endurskoð-
unar.“
Borgun eða
hnignun
Björn Ingi bendir í
grein sinni á að um-
ræðurnar um upptöku
skólagjalda eru alls
ekki séríslenzkt fyrirbæri. Í Bretlandi er eins og
áður sagði nýbúið að heimila hækkun skóla-
gjalda. Tímaritið The Economist fjallaði ítarlega
um þá breytingu í síðustu viku undir forsíðufyr-
irsögninni „Pay or decay: The university crisis“,
sem mætti þýða „Borgun eða hnignun: Kreppa
háskólanna.“ Tímaritið bendir á að eftirspurn
eftir háskólamenntun hafi farið hraðvaxandi í
Bretlandi og öðrum Evrópuríkjum, en fjármunir
frá hinu opinbera hafi ekki haldið í við útþenslu
háskólanna og fyrir vikið séu þeir í fjárþröng og
gæðum menntunarinnar fari hnignandi. „Í raun
hafa háskólar í þessum löndum orðið ríkisreknar
gráðuverksmiðjur. Markmið þeirra er að koma
sem flestu ungu fólki inn og út aftur með sem
minnstum kostnaði og fyrirhöfn,“ segir í umfjöll-
un blaðsins. Það fagnar því stefnubreytingu rík-
isstjórnar Verkamannaflokksins – sem vel að
merkja hefur áratugum saman barizt fyrir jafn-
rétti til háskólanáms í Bretlandi.
Þróunin hér á landi er nákvæmlega sú sama og
í öðrum Evrópulöndum. Fleiri og fleiri vilja afla
sér háskólamenntunar. Árið 2000 voru rúmlega
10.000 nemendur í háskólum landsins. Á síðasta
ári voru þeir rúmlega 15.000. Það er 50% fjölgun
á þremur árum – og bendir raunar ekki til að
margar hindranir séu í vegi þeirra sem vilja
leggja stund á háskólanám. Framlög ríkisins til
háskólastigsins hafa aukizt að sama skapi – en
dugar ekki til. Fjölgun háskólamenntaðra Ís-
lendinga er vissulega þjóðarhagur og styrkir
samkeppnisstöðu þjóðarinnar. Þess vegna eru
líka hér um bil allir sammála um að háskólar eigi
að fá framlög úr opinberum sjóðum. En er hægt
að ætlast til þess að almennir skattgreiðendur
taki á sig að fjármagna alla þessa aukningu, sem
ekki sér fyrir endann á? Til þess að það yrði
framkvæmanlegt, yrði væntanlega að hækka
skatta til að koma í veg fyrir hnignun ríkisháskól-
anna. Er ekki kominn tími til að spyrja, hvort
þeir sem menntunarinnar njóta, eigi sjálfir að
taka þátt í kostnaðinum?
Menntunin
greidd eftir á
Þegar haft er á orði að
með upptöku skóla-
gjalda sé hindrað að
efnalitlir nemendur
geti lokið háskólaprófi, er að mörgu leyti horft á
málin frá öfugum enda. Efnalitli stúdentinn, sem
fer í háskóla, gerir það væntanlega ekki sízt með
það í huga að bæta atvinnumöguleika sína og
tekjur í framtíðinni. Það þýðir að hann ætti að
vera betur í stakk búinn en ella að greiða kostn-
aðinn við menntun sína eftir á – með því að taka
námslán og borga það til baka. LÍN lánar fyrir
skólagjöldum, með markaðsvöxtum fyrir gjöld-
um í grunnháskólanámi, en vaxtalaust fyrir
skólagjöldum vegna framhaldsnáms. Endur-
greiðslur námslána eru tekjutengdar, þannig að
þeir, sem þrátt fyrir að hafa náð sér í háskólapróf
eru tekjulágir, greiða oft ekki námslánið að fullu
til baka. Vegna þess að stærstur hluti útlána LÍN
er að auki vaxtalaus, eru lán sjóðsins að veruleg-
um hluta styrkur. Þannig má segja að með því að
taka upp skólagjöld en lána fyrir þeim á hag-
stæðum kjörum, væri að talsverðum hluta aðeins
verið að færa niðurgreiðslu ríkisins á háskóla-
námi til; framlag til háskólans breyttist í framlag
til nemandans. Munurinn væri sá, að hinir tekju-
hærri háskólamenn endurgreiddu stærri hluta
framlags ríkisins en hinir tekjulægri, í stað þess
að ríkisvaldið leggi hærri skatta á alla, þar á með-
al efnalitlar fjölskyldur, til þess að greiða fyrir
háskólanám hátekjumanna framtíðarinnar.
Þannig ætti jöfnuður raunar að vera betur
tryggður.
Álagning skólagjalda hefur fleira jákvætt í för
með sér en að tryggja fjárhag skólanna. Hún
stuðlar að aukinni kostnaðarvitund nemenda og
að þeir geri meiri kröfur bæði til sjálfra sín og há-
skólanna. Skólagjöldin verða til þess að skólarnir
fá betri skilaboð um það hvort þeir standa sig eða
ekki í samkeppni við aðra; ef fólk er reiðubúið að
borga fyrir að stunda námið, er það skýr vísbend-
LEIKREGLUR Á MARKAÐI
Íþeim umræðum, sem nú fara framum nauðsyn þess að setjaákveðnari leikreglur á markaðn-
um, hefur það sjónarmið komið skýrt
fram, ekki sízt hjá ungu fólki, að allar
takmarkanir á athafnafrelsi væru af
hinu vonda og líklegar til þess að
draga úr þeim árangri, sem óheftur
markaður gæti náð við að bæta lífs-
kjör almennings.
Í ræðu á aðalfundi Samtaka verzl-
unarinnar í fyrradag sagði Pétur
Björnsson, formaður samtakanna,
m.a., að fákeppni væri að verða
ríkjandi á markaðnum hér í nokkrum
greinum viðskiptalífsins. Dyggur
fylgifiskur fákeppni væri misnotkun á
markaðsráðandi stöðu, sem væri
bönnuð með lögum. Og hann bætti við:
„Við höfum verið óþreytandi við að
vekja athygli ráðamanna á þessu en
höfum þann djöful að draga að okkar
umbjóðendur eru hræddir við að op-
inbera ástandið vegna ótta við hefnd-
araðgerðir.“
Á sama fundi lýsti Valgerður Sverr-
isdóttir viðskiptaráðherra sinni skoð-
un á því, hvernig bregðast ætti við, og
sagði: „Ég er þeirrar skoðunar, að eft-
ir því, sem frelsið í viðskiptum verður
meira og þátttaka ríkisins í atvinnu-
rekstri minni, verður þörfin fyrir eft-
irlit með því að fyrirtækin hegði starf-
semi sinni í samræmi við forsendur
frelsisins meiri, t.d. eftirlit með því, að
samkeppni sé í raun frjáls og að allir
sitji við sama borð …“
Björn Bjarnason dómsmálaráð-
herra vék að sama máli í athyglis-
verðri grein í Morgunblaðinu í gær og
sagði:
„Svigrúm einstaklinga til að láta að
sér kveða í atvinnulífinu á að vera sem
mest. Bezta leiðin til að tryggja hag
fyrirtækja og viðskiptavina þeirra er
frjáls samkeppni …“
Síðan sagði dómsmálaráðherra, að
það „stangast … að sjálfsögðu ekki á
við þá stjórnmálastefnu, sem vill veg
markaðshagkerfisins mikinn, að setja
leikreglur um framgöngu á markaðn-
um. Hvarvetna hefur ríkisvaldið slík-
ar reglur sér til trausts og halds í við-
leitni sinni við að vernda hinn almenna
borgara og tryggja hóflegt jafnvægi
til stuðnings góðum viðskiptaháttum“.
Björn Bjarnason vék síðan að þeirri
nefnd, sem viðskiptaráðherra hefur
nýlega skipað til þess að fjalla um
samþjöppun í viðskiptalífinu og
hringamyndun, og sagði: „Nefndin
starfar … í þjóðfélagi þar sem sam-
þjöppun hefur á skömmum tíma leitt
til hringamyndunar og fákeppni á
dagvöru- og byggingavörumarkaði, en
þar hafa nú tvær keðjur stórmarkaða
nálægt 80% hlutdeild hvor á sínum
markaði. Stærsti aðilinn er með yfir
60% hlutdeild í matvöruverzlun og
hefur jafnframt eignazt 2⁄3 af dagblöð-
um landsins og 50% af sjónvarps- og
útvarpsfréttastofunum.“
Þau ummæli, sem hér hefur verið
vitnað til, benda til þess, að smátt og
smátt sé að skapast víðtæk samstaða
innan stjórnmálaflokkanna og úti í
þjóðfélaginu um nauðsyn aðgerða til
þess að koma í veg fyrir þá samþjöpp-
un og hringamyndun í atvinnulífinu,
sem m.a. var brugðið upp mynd af í
Viðskiptablaði Morgunblaðsins sl.
fimmtudag.
Með slíkum aðgerðum er ekki unnið
að því að skerða viðskiptafrelsi heldur
tryggja framtíð þess á Íslandi.
Frelsi getur á skömmum tíma
breytzt í ófrelsi. Samkeppni getur á
skömmum tíma breytzt í einokun. Og
einokun kemur niður á öllum almenn-
ingi eins og dæmin sanna. Líklegt má
telja að þegar upp verður staðið verði
mjög almenn samstaða um nauðsyn
aðgerða til þess að tryggja viðskipta-
frelsið enda engin rök til annars.