Morgunblaðið - 23.03.2005, Page 28

28 MIÐVIKUDAGUR 23. MARS 2005 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
OFANGREIND fyrirsögn er kjör-
orð veðurfræðidagsins í ár. Víða um
heim er veður og vatn í
afgerandi hlutverki í
þeirri viðleitni að bæta
aðstæður og kjör fólks
með sjálfbærum hætti.
Á sama tíma og efna-
hagur heimsins verður
stöðugt viðkvæmari
fyrir veðri og veðurfari
hafa þekkingarlegar
framfarir innan veð-
urfræðinnar orðið æ
hraðari. Það hefur m.a.
orðið til þess að menn
gera sér æ betur grein
fyrir því að ýmsar at-
hafnir mannkynsins geta haft áhrif á
veður, vatn og veðurfar með aukinni
áhættu á mörgum sviðum. Þá mótast
heilbrigði manna, fæðuframleiðsla,
aðgengi að vatni, samgöngur, þróun
þéttbýlis, ferðamennska, stjórnun
orkuauðlinda og margt fleira af þróun
þekkingar og bættri þjónustu innan
veður- og vatnafræðinnar um allan
heim.
Þróunarmarkmið
Sameinuðu þjóðanna
Árið 2000 settu SÞ upp ákveðin
þróunarmarkmið nýrrar þúsaldar
sem að hluta til voru staðfest 2002
með aðgerðaáætlun sem kennd er við
Jóhannesarborg. Sum þessara mark-
miða hafa sterka skírskotun til starf-
semi og stuðnings Alþjóðaveður-
fræðistofnunarinnar WMO og
veðurstofa heimsins og eru þessi
helst:
 Að á næstu 15 árum fækka
þeim sem lifa við örbirgð, hung-
ur eða skort á ómenguðu
drykkjarvatni um helming.
 Að auka öryggi íbúa heimsins
með því skoða þol samfélaga
gagnvart náttúruhamförum,
meta áhættu af þeim og innleiða
skipulag sem varar við þeim,
eykur viðbúnað samfélaga
gagnvart slíkum hamförum eða
mildar afleiðingar þeirra.
 Að vakta veðurfarsbreytingar
og meta afleiðingar þeirra bæði
innan eigin þjóðríkis sem og á
stærri svæðum um allan heim.
 Að tryggja með hnattrænni
samvinnu sjálfbæra þróun um-
hverfisins.
Þessi markmið hafa
eðlilega mismikið erindi
til einstakra aðild-
arríkja WMO en ljóst er
að þrjú síðastnefndu
eru þess eðlis að Ísland
á að láta þau til sín taka.
Framfarir í fjar-
könnun, einkum utan úr
geimnum, hafa leitt til
stóraukinnar þekkingar
og skilnings á lofthjúpi
og höfum jarðarinnar
og samspili þarna á
milli. Vöktun á þróun
umhverfis á sjó og landi
bæði frá degi til dags og til lengri
tíma fer nú að miklu leyti fram með
notkun gervihnatta og eru flestir
þættir umhverfis og náttúru mæl-
anlegir með þessum hætti. Framfarir
í veðurspám á síðustu 5–10 árum má
að stærstum hluta rekja til aukinnar
notkunar á upplýsingum frá gervi-
hnöttum um daglegt ástand and-
rúmslofts og yfirborðs. Þá er með sí-
vaxandi nákvæmni hægt að fylgjast
með ástandi og breytingum á yfir-
borði lands og hafs, t.d. mengun á
landi eða sjó, útbreiðslu hafíss, sjáv-
arhita o.fl. Það er því mikilvægt, að á
þessu ári mun Ísland stíga með gerð
samstarfssamnings fyrsta skref til
aðildar að EUMETSAT, en það eru
samtök Evrópuríkja um þróun og
rekstur veðurgervihnatta.
Áhætta og forvarnir
Á árunum 1992–2001 fórust liðlega
620 þúsund manns af völdum nátt-
úruhamfara í heiminum og um tveir
milljarðar manna urðu fyrir meira
eða minna tjóni af þeirra völdum.
Efnahagslegt tjón af völdum nátt-
úruhamfara er áætlað á sama tíma
um 18.000 milljarðar króna. Um 90%
af þessum náttúruhamförum eru
tengdar veðri eða vatni. WMO hefur
á síðustu árum beitt sér fyrir því að
skipulega verði unnið að því að meta
áhættu af völdum náttúruhamfara og
beina síðan fjármagni í það að vakta
náttúruna og koma í veg fyrir tjón
eða milda áhrif hamfara, fremur en
að kröftum og mun meira fé sé varið í
að glíma við afleiðingar þeirra. Er
vaxandi skilningur um allan heim á
réttmæti þessarar stefnu. Hér á landi
hefur verið unnið eftir þessari stefnu
gagnvart ofanflóðahættunni síðan
1997 og hefur Veðurstofa Íslands
gegnt þar lykilhlutverki. Hefur stofn-
unin hvatt til þess að tekin verði upp
svipuð stefna varðandi aðrar tegundir
náttúruvár.
Veðurfar og sjálfbær þróun
Á mörgum sviðum sjálfbærrar þró-
unar hefur veður, vatn og veðurfar af-
gerandi áhrif. Almenn lífsskilyrði,
þróun búsetu, fæðuöflun og heilbrigði
eru aðeins nokkrir þættir sem mótast
mjög af veðri og vatni. Ljóst er að
veðurfar heimsins hefur verið að
breytast nokkuð síðustu öldina eða
svo þótt enn séu skiptar skoðanir um
ástæður þess og afleiðingar. Þekking
og skilningur á þessum breytingum
og áhrifum þeirra fæst með mæl-
ingum og rannsóknum og er WMO og
veðurstofur heimsins þar í veiga-
miklu hlutverki. Lega Íslands er
þannig, að rannsóknir á breytingum í
andrúmslofti og á hafsvæðum um-
hverfis landið eru taldar mikilvægar
til að auka skilning á veðurfari alls
heimsins. Því þarf að skapa betri að-
stæður hér á landi til þátttöku í al-
þjóðlegu samstarfi á þessu sviði.
Alþjóðlegi veðurdagurinn er um
allan heim notaður til að vekja athygli
á starfsemi þjóðarveðurstofa og
WMO. Hvergi er að finna jafnvíðtækt
og árangursríkt alþjóðasamstarf og
innan veður- og vatnafræðinnar og er
WMO oft nefnt sem fyrirmynd-
arstofnun innan SÞ. Í veðurfræðinni
eru raunar engin landamæri og um
150 ára samstarf þjóða á milli í glím-
unni við duttlunga veðurs og veð-
urfars hefur skilað meiri árangri en í
nokkurri annarri grein náttúruvís-
inda. Á þetta er ástæða til að minna
og fagna einu sinni á ári.
Veður, vatn,
veðurfar og
sjálfbær þróun
Magnús Jónsson skrifar í tilefni
af Alþjóðaveðurfræðideginum
’Í veðurfræðinni eruraunar engin landamæri
og um 150 ára samstarf
þjóða á milli í glímunni
við duttlunga veðurs og
veðurfars hefur skilað
meiri árangri en í nokk-
urri annarri grein nátt-
úruvísinda.‘
Magnús Jónsson
Höfundur er veðurstofustjóri.
VINNA að endurskoðun stjórn-
arskrár íslenska lýðveldisins er haf-
in. Stjórnmálaflokkarnir hafa orðið
ásáttir um verkefnið þótt skoðanir
kunni að vera eitthvað skiptar um á
hvað beri að leggja mesta áherslu.
Sjö manna nefnd hefur
verið skipuð sam-
kvæmt tilnefningum
flokkanna til að hafa
forystu um endurskoð-
unina, formaður henn-
ar Jón Kristjánsson.
Formenn þeirra flokka
sem nú eru í stjórn-
arandstöðu taka allir
sæti í nefndinni og
sýnir það með öðru
mat á þýðingu þeirrar
vinnu sem framundan
er. Sérstök sérfræð-
inganefnd undirbýr
mál í hendur stjórn-
málamannanna og fær-
ir í búning að vilja
þeirra. Tilkynnt hefur
verið að vinna nefnd-
arinnar eigi að vera
fyrir opnum tjöldum
og þær heimildir sem
nefndin mun styðjast
við verði aðgengilegar
almenningi. Þetta er
gott upphaf og þess
verður að vænta að al-
menningur notfæri sér
það tækifæri til áhrifa
sem í þessu felst.
Stjórnarskrá er eins-
konar grundvallarsátt-
máli þjóðríkisins og
lögfesting hans sætir
eðlilega tíðindum. Sem
kunnugt er þarf Al-
þingi tvívegis að taka
afstöðu til breytinga á stjórnarskrá
og alþingiskosningar að fara fram á
milli. Hér er því lagt upp í langa veg-
ferð og skiptir þá úthaldið máli fyrir
þá sem ætla sér hlut í niðurstöðu.
Umhverfisréttur
ómissandi þáttur
Fjölmörg atriði koma til álita við
endurskoðun stjórnarskrárinnar.
Það málasvið sem hvergi kemur við
sögu með beinum hætti í gildandi
stjórnarskrá eru umhverfismál. Þar
er um að ræða stærsta mál samtím-
ans sem meira en nokkuð annað
snertir heill og hamingju og raunar
tilvist alls mannkyns horft til
framtíðar. Á engu öðru sviði hefur
orðið jafn ör þróun síðasta ald-
arþriðjung sem liðinn
er frá því Stokk-
hólmsráðstefna
Sameinuðu þjóðanna
1972 setti umhverfi
mannsins á dagskrá al-
þjóðasamfélagsins.
Tuttugu árum síðar
fylgdi í kjölfarið Ríó-
ráðstefnan um um-
hverfi og þróun og tíu
árum síðar ráðstefnan í
Jóhannesarborg um
sjálfbæra þróun. Ríó-
yfirlýsingin lagði
grunninn að rétt-
arþróun á sviði um-
hverfismála og Ríó-
sáttmálarnir um vernd-
un loftslags og
líffræðilegrar fjöl-
breytni hafa hlotið
staðfestingu flestra
þjóða, þar á meðal Ís-
lendinga. Það er því
eðlilegt að lykilhugtök
á sviði alþjóðlegs um-
hverfisréttar verði
tekin upp í íslensku
stjórnarskrána. Þarna
er m.a. um að ræða
sjálfbæra þróun,
réttinn til heilnæms
umhverfis og að nátt-
úran njóti vafans ef
líkur eru á skaðsemi
(varúðarreglan).
Dýpkun lýðræð-
ishugtaksins með
stjórnarskrárvörðum rétti almenn-
ings og almannasamtaka til áhrifa á
ákvarðanir í umhverfismálum hlýtur
einnig að verða á dagskrá svo og
ákvæði um þjóðaratkvæði innan
skilgreindra marka. Þetta síðartalda
varðar að sjálfsögðu einnig önnur
þýðingarmikil svið stjórnarskrár-
innar.
Tækifæri til að
bæta úr vanrækslu
Hart hefur verið tekist á hérlendis
síðasta áratuginn um marga þætti er
snúa að umhverfismálum. Ástæðan
er vöntun á stefnumörkun og skýrri
framtíðarsýn þeirra sem með völd
hafa farið á þessu skeiði. Þetta hefur
komið sárlega niður á brýnni laga-
setningu um ýmsa þætti umhverf-
ismála. Tvívegis á tíunda áratugnum
var af hálfu umhverfisráðuneytisins
gerð tilraun til að lögfesta meg-
inreglur umhverfisréttar. Í fyrra
skiptið á 117. löggjafarþingi (621.
mál) og aftur á 122. löggjafarþingi
1997-98 (704. mál). Þótt þetta væru
stjórnarfrumvörp var þeim ekki
fylgt eftir. Sama sagan endurtók sig
þegar staðfesta skyldi Árósarsamn-
inginn svonefnda um rétt almenn-
ings og almannasamtaka til áhrifa í
umhverfismálum. Tvívegis voru
stjórnartillögur þar að lútandi
dregnar til baka, að því er virðist af
ótta ríkisstjórnar við að þær styrktu
málstað náttúruverndar og gætu
komið í veg fyrir tiltekin fram-
kvæmdaáform. Slík málafylgja er
sannarlega víti til að varast. Vilji
menn treysta hér leikreglur með
hliðstæðum hætti og gert hefur
verið og unnið er að í grannlöndum
okkar gefst gullið tækifæri við
endurskoðun stjórnarskrárinnar.
Þjóðin hefur þörf fyrir sammæli í
stað afdrifaríkrar sundurþykkju
þegar um er að ræða verndun lands
og sjávar og ráðstöfun nátt-
úruauðlinda.
Endurskoðun
stjórnarskrár og
umhverfisréttur
Hjörleifur Guttormsson fjallar
um stjórnarskrá lýðveldisins
Hjörleifur
Guttormsson
’Vilji menntreysta hér leik-
reglur með hlið-
stæðum hætti
og gert hefur
verið og unnið
er að í grann-
löndum okkar
gefst gullið
tækifæri við
endurskoðun
stjórnarskrár-
innar.‘
Höfundur er fyrrverandi
alþingismaður og ráðherra.
GUÐMUNDUR Árni Stefánsson,
alþingismaður, og fyrrverandi bæj-
arstjóri í Hafnarfirði, fór mikinn í
grein sinni um einkavæðingu í starf-
semi grunnskóla. Þar
sparar Guðmundur
ekki, svo sem oft áður,
stóru orðin um menn
og málefni. Í greininni
setur Guðmundur
Árni ofan í við félaga
sína í framtíðarhópi
Samfylkingarinnar, en
ein af hugmyndum
hópsins, sem settar
voru fram á haustdög-
um, fjallaði um
áherslur í rekstri
grunnskólans. Var þar
m.a. talið fýsilegt að
líta til þeirra hugmynda sem lágu að
baki tilraun um að fela einkaaðilum
framkvæmd kennsluþáttar grunn-
skólans í Áslandi. Ekki dettur mér í
hug að stíga ofan í þann grugguga
pytt sem eru málefni Samfylking-
arinnar í nútíð, né framtíð, en get þó
ekki annað en stungið niður penna til
andsvara við rakalausum þvættingi
alþingismannsins sem birtist í grein-
inni.
Samfylkingin í Hafnarfirði barðist
með oddi og egg gegn öllum til-
raunum til nýsköpunar í grunnskóla-
starfi í Hafnarfirði á liðnu kjör-
tímabili með liðsinni alþingis-
mannsins, Guðmundar Árna, sem
hrópaði á Alþingi að fyrir
dyrum stæði uppboð á
börnum í Áslandi. Þar
var klifað á einkavæð-
ingu, markaðshyggju og
gróðafíkn meirihlutans í
Hafnarfirði, í rekstri
grunnskólans í Áslandi.
Samfylkingin lagði sig
fram með öllum mögu-
legum ráðum og notaði
öll þau brögð í áróðri
sem gátu nýst í baráttu
gegn „einkavæðingu
grunnskólans í Áslandi“.
Samningurinn um fag-
legan rekstur Áslandsskóla var ekki
settur upp með ætlaða gróðahyggju
Samfylkingarinnar að leiðarljósi,
slíkur málflutningur dæmir sig sjálf-
ur. Samningurinn var þvert á móti
gerður til að stuðla að nýsköpun, fjöl-
breytni og efla með því samanburð og
samkeppni í grunnskólastarfi.
Unga fólkið flykktist í Áslandið,
fólk sem bar miklar væntingar til
hverfisskólans. Meirihluti Sjálfstæð-
isflokks og Framsóknarflokks, boðaði
byltingarkenndar hugmyndir og var
tilbúinn að veita þeim brautargengi.
Breytingar á grunnskólakerfinu sem
að sjálfsögðu hlytu að kalla á mikla
umræðu, en væri liður í eðlilegri
framþróun í íslensku skólasamfélagi.
Grunnskólinn í Áslandi, einka-
framkvæmd kennsluþáttar og einka-
framkvæmd í byggingu skólans hefur
skilað sínu og ber það þess glöggt
merki í framsæknum sveitarfélögum.
Íbúar í Áslandi nutu þess líka að leik-
skóli og grunnskóli tók til starfa sam-
tímis því að íbúar fluttu í hverfið.
Fullbúinn, glæsilegur grunn- og leik-
skóli, sem þjónar hlutverki sínu.
Eitt af „kosningaloforðum“ Sam-
fylkingarinnar fyrir síðustu sveit-
arstjórnarkosningar var að fyrsta
verk þeirra yrði að ganga af þessari
tilraun dauðri. Og hver eru svo orð al-
þingismannsins um tilraunina: „Til-
raunin stóð í örfáa mánuði, eða þar til
hún varð gjaldþrota, faglega, fjár-
hagslega og pólitískt.“
Aðförin, ein og sér, að því fólki sem
tókst á við þessa nýbreytni í skóla-
starfi á vart sinn líkan í siðmenntuðu
landi. Já, yfir miklu getið þið glaðst
samfylkingarmenn. Stóru orðin al-
þingismannsins um refsingu kjós-
enda í Hafnarfirði um verk okkar
sjálfstæðismanna á liðnu kjörtímabili
byggjast væntanlega ekki á þeirri
staðreynd að flokkurinn fékk mesta
fylgi í sveitarstjórnarkosningunum
2002 frá árinu 1974 og 5 bæjarfull-
trúa kjörna í bæjarstjórn Hafn-
arfjarðar. Og hvað er það svo helst
sem fulltrúar Samfylkingarinnar
geta státað sig af á þessu kjör-
tímabili? Er það ef til vill ein-
staklingsmiðað nám eins og farið var
af stað með í Áslandsskóla? Er það
nýr grunnskóli á Völlum sem íbúar
þurfa að bíða eftir til haustsins 2006?
Eða kannski bryggjuhverfið á Norð-
urbakkanum sem þeir fundu allt til
foráttu á liðnu kjörtímabili? Af hverju
ætlar þessi máttlausi, reikuli bæj-
arstjórnarmeirihluti fyrrum Alþýðu-
bandalags og Alþýðuflokks, Samfylk-
ingarinnar, að státa? Þingmaðurinn
hefur væntanlega einnig eitthvert
innlegg inn í þá umræðu.
Þingmaðurinn og framtíðar-
hópur Samfylkingarinnar
Magnús Gunnarsson
svarar grein Guðmundar
Árna Stefánssonar ’Af hverju ætlar þessimáttlausi, reikuli bæj-
arstjórnarmeirihluti
fyrrum Alþýðubanda-
lags og Alþýðuflokks,
Samfylkingarinnar, að
státa?‘
Magnús Gunnarsson
Höfundur er oddviti Sjálfstæð-
isflokksins í Hafnarfirði og fyrrver-
andi bæjarstjóri.