Morgunblaðið - 09.12.2005, Blaðsíða 55

sem segir í greinargerð ráðuneyt-
anna, að samanburður lífeyris-
greiðslna almennt við lágmarkslaun
sé umdeilanlegur. Þess vegna byggi
ég einmitt einkum á samanburði við
meðaltekjur framteljenda eða full-
vinnandi fólk, líkt og á mynd 1 hér að
framan. Allur samanburður á kjörum
öryrkja ætti alltaf að miðast við með-
altekjur samfélagsborgaranna en
ekki við lágmarkstekjur. Í ljósi þess-
ara ummæla ráðuneytanna vekur það
enn meiri furðu að svo mikið sé fundið
að því að ofangreinda þætti lífeyrisins
„vanti“ í línuritið þar sem lágmarks-
launin koma við sögu.
5. Ráðuneytin fullyrða að í skýrsl-
unni gæti misskilnings á aldurs-
tengdu uppbótinni og því sé ranglega
farið með hana í útreikningum. Þetta
er ekki rétt, þó snúa megi út úr orða-
lagi á einum stað í skýrslunni. Það
sem ég segi er að minnihluti öryrkja
fær aldurstengdu uppbótina að há-
marki en meirihlutinn fær hana
skerta. Það er vegna þess að mikill
meirihluti hópsins hlýtur örorku eftir
19 ára aldurinn og fær því skerta ald-
ursuppbót. Þetta má sjá á mynd 2
sem sýnir aldursskiptingu nýskráðra
öryrkja (kvenna) á árunum 2000 til
2003.
Hér kemur glögglega fram að mik-
ill meirihluti nýskráðra öryrkja er 36
ára eða eldri. Þeir sem eru 40 ára þeg-
ar þeir verða öryrkjar fá 10% af ald-
urstengdu uppbótinni. Það er því aug-
ljóst að meirihluti öryrkja fær skerta
aldurstengda uppbót og því vægast
sagt villandi að tala eins og allir ör-
yrkjar fái hana að hámarki. Þetta
kemur reyndar einnig fram í töflu í at-
hugasemdum ráðuneytanna (tafla 1).
Um hvað snýst þá ágreiningurinn
hér? Hvar er misskilningurinn?
6. Ráðuneytin segjast kjósa frekar
að bera tekjur öryrkja saman við at-
vinnutekjur. Ég hef kosið að bera
heildartekjur öryrkja saman við
heildartekjur framteljenda. Atvinnu-
tekjurnar eru lægri og ef til vill er það
þess vegna sem ráðuneytin kjósa slík-
an samanburð. Eðlilegast er að bera
saman heildartekjur báðum megin.
7. Í greinargerð ráðuneytanna er
birt mynd með meðalgreiðslum ör-
orkulífeyris á mánuði (í evrum) á
Norðurlöndunum, úr skýrslu NO-
SOSKO fyrir 2003. Sagt er að Ísland
sé þar í meðallagi miðað við norrænu
þjóðirnar. Þetta er villandi saman-
burður. Um er að ræða greiðslur
vegna „förtidspension“, þ.e. ellilífeyri
þeirra sem fara út af vinnumarkaði
fyrir ellilífeyrisaldur. Þessi lífeyrir á
hinum Norðurlöndunum er yfirleitt
lægri en fullur ellilífeyrir og örorkulíf-
eyrir. Enginn sambærilegur lífeyrir
er hér á landi. Hann er hins vegar
borinn saman við íslenska örorkulíf-
eyrinn. Auk þess hefur villandi áhrif á
þennan samanburð að örorkulífeyris-
þegar eru taldir með mismunandi
hætti í löndunum. Mun ábyggilegri
vísbendingu má fá um þetta í tölum
um útgjöld á íbúa (í evrum með kaup-
máttarleiðréttingu) vegna örorku-
bóta. Það er sýnt hér á mynd 3 fyrir
árin 1997 og 2003.
Á myndinni má sjá að Ísland var í
lægsta sæti bæði árin. Saman hefur
þó dregið á síðustu árum, meðal ann-
ars vegna hagstæðra áhrifa af hækk-
uðu gengi íslensku krónunnar. Út-
gjöld vegna örorkubóta endurspegla í
senn fjölda öryrkja og upphæð bót-
anna, en kjör öryrkja geta hins vegar
í heild ráðist af tekjuliðum sem koma
úr fleiri kimum velferðarkerfisins en
örorkulífeyriskerfinu, ekki síst í hin-
um löndunum. Útgjöld Íslands vegna
þjónustu við öryrkja eru hins vegar
nær útgjöldum hinna landanna en út-
gjöldin vegna bótanna.
8. Gagnrýni á alþjóðlegan saman-
burð minn er annar af tveimur megin
gagnrýniþáttum ráðuneytanna. Bent
er á þá fyrirvara sem ég geri við þann
samanburð en svo sagt að hann sé
gerður engu að síður og ekki hikað við
að telja Ísland í hópi þeirra OECD-
ríkja sem hvað lakasta útkomu hafa.
Það sem ég geri í þessu efni er að
beita aðferð OECD og bera Ísland
saman við mælikvarða þeirra. Það
þykir varla djarft, enda ætti mér að
vera óhætt að beita nálgun OECD á
slíkum vettvangi, þó ég hefði kosið að
gera þetta með enn ítarlegri hætti.
9. Að auki ber ég saman meðal-
tekjur öryrkja á Íslandi og í öðrum
OECD-ríkjum, sem hlutfall af heild-
artekjum fólks á vinnualdri. Þar
byggi ég á heildartekjum öryrkja þar
sem allt er talið: tekjur frá almanna-
tryggingum (þar með talið tekju-
tryggingaraukinn, aldurstengda upp-
bótin), tekjur frá lífeyrissjóðum,
atvinnutekjur og fleira. Þar vantar
því ekkert í samanburðinn af þeim
tekjuliðum sem ráðherrar hafa haft á
orði að vanti. Gögnin sem ég ber Ís-
land saman við eru frá OECD sjálf-
um. Niðurstöður sem þar koma fram
ber að sjálfsögðu að túlka varlega, en
yfirgnæfandi líkur virðast á því að af-
koma öryrkja hér, í hlutfalli við fólk á
vinnumarkaði, sé undir meðaltali
OECD-ríkjanna. Þar ræður auðvitað
meðal annars það, að kjör margra
fullvinnandi á vinnumarkaði eru góð á
Íslandi.
10. Loks er gerð athugasemd við
umfjöllun mína um fjölgun ungra ör-
yrkja. Heilbrigðisráðuneytið lét gera
fyrir sig skýrslu um fjölgun öryrkja
sem kom út fyrr á þessu ári (Tryggvi
Þór Herbertsson 2005). Skýrslan var
gefin út í viðhafnarútgáfu af ráðu-
neytinu og því með velþóknun þess.
Þar er umfjöllun um fjölgun bæði ýkt
og losaraleg, auk þess sem sjónar-
horn bandarískrar velferðartefnu er
ríkjandi forsenda allrar umfjöllunar-
innar, en þar er gengið út frá því að
örorkulífeyrir megi ekki nálgast lág-
markslaun um of því þá muni öryrkj-
um fjölga um of. Það sjónarhorn er al-
mennt ekki ríkjandi í velferðarstefnu
Evrópuríkja, allra síst á hinum Norð-
urlöndunum.
Sem dæmi um umfjöllun skýrslu
THÞ um fjölgun öryrkja segir í sam-
andregnum niðurstöðum á bls. 4: „Sú
uggvænlega þróun hefur átt sér stað
að hlutfallslega mest fjölgar í hópi
yngri öryrkja og er þróunin svo ör að
furðu sætir.“ Á bls. 37 segir: „Sú ugg-
vænlega þróun hefur átt sér stað að
hlutfallslega mest fjölgar í hópi mið-
aldra öryrkja og er þróunin svo ör að
furðu sætir.“ Á bls. 73 er svo birt línu-
rit er augljóslega sýnir mesta fjölgun
öryrkja í hópi eldra fólks. Ráðuneytið
virðist hafa sætt sig við þessa máls-
meðferð.
Gögn mín sýna að mest fjölgun ör-
yrkja er í eldri aldurshópunum, rétt
eins og er alls staðar á Vesturlöndum.
Meira en 70% öryrkja eru 40 ára eða
eldri. Það er hins vegar rétt í athuga-
semd ráðuneytanna að hlutfallslega
fleiri eru skráðir öryrkjar hér en á
hinum Norðurlöndunum í yngri ald-
urshópum, en það er ekki vegna þess
að þeim fjölgi sérstaklega örar hér
heldur er meira gert í hinum lönd-
unum til að setja þá í starfsþjálfun,
menntun og aðrar virkniaukandi að-
gerðir. Þeir eru því í meiri mæli á
endurhæfingarlífeyri, á atvinnuleys-
isbótum og víðar í kerfinu, þ.e. annars
staðar en á örorkulífeyri. Tryggvi og
ég erum hins vegar alveg sammála
um að þörf sé á miklu átaki til að auka
atvinnuþátttöku öryrkja hér á landi,
og í skýrslu minni eru sýnd margvís-
leg gögn um að betur þarf að taka á
þeim málum hér á landi, sem og hvaða
úrræði eru notuð til þess í grannríkj-
unum.
Að lokum
Íslendingar státa af því nú um
mundir að vera ein af sex ríkustu
þjóðum heims. Það er gott og stjórn-
völd hafa á undanförnum árum gert
ýmislegt sem horft hefur til bóta. Á
sviði örorkumála og einnig í málefn-
um eldri borgara hefur hins vegar
ekki verið um þær framfarir að ræða
sem efni voru til og sem fyrirheit hafa
verið gefin um. Það er því ástæða til
að taka til hendinni. Ég hef lagt til að
stjórnvöld setji í gang umbótastarf,
áætlun til 5 ára, sem miði að því að
koma þessum málum í það horf að
verði í betra samræmi við hagsæld
þjóðarinnar almennt. Sjálfur er ég
mjög fús að leggja hönd á plóginn
með þeim upplýsingum sem ég hef
um hvernig þessi mál hafa þróast í
grannríkjunum. Ég er reiðubúinn til
að vinna með stjórnvöldum að því.
Mikilvægt er að skoða hvað hefur
gengið vel og hvað hefur gengið mið-
ur og læra af reynslu grannríkjanna.
Er ekki tímabært að koma þessum
málum á „hærra plan“? Er ekki mest-
ur sómi að því fyrir stjórnvöld og
þjóðina alla að leggja nú af úrelt
vinnubrögð fortíðarinnar og hefjast
handa við skapandi umbótastarf á
þessu sviði.
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 9. DESEMBER 2005 55
ALDARMINNING
Í dag, föstudaginn 9.
desember, eru liðin 100
ár frá fæðingu Guð-
mundar L. Friðfinns-
sonar, rithöfundar og
bónda á Egilsá. Hann
var fæddur á Egilsá 9.
desember 1905; einka-
barn foreldra sinna,
Friðfinns Jóhannsson-
ar og Kristínar Guð-
mundsdóttur, sem
bæði voru af eyfirsku
bændafólki komin og
fluttust að Egilsá hið
sama ár og Guðmund-
ur fæddist. Að loknu
eins vetrar námi í Héraðsskólanum
á Laugarvatni og Bændaskólanum á
Hólum tók Guðmundur við búsfor-
ráðum á Egilsá af foreldrum sínum
og bjó þar allan sinn aldur og stund-
aði ritstörf samhliða búskapnum.
Kona hans var Anna Sigurbjörg
Gunnarsdóttir frá Keflavík í Hegra-
nesi, mikilhæf húsmóðir, en hún lést
20. maí 1982.
Þau eignuðust þrjár dætur: Krist-
ínu, er býr í Kópavogi, Sigurlaugu
Rósinkranz, sem búsett er í Los
Angeles, Bandaríkjunum, og Sigur-
björgu Lilju, sem býr í Reykjavík.
Um langt árabil ráku þau Anna og
Guðmundur eitt stærsta barnaheim-
ili landsins á Egilsá, samhliða bú-
skapnum, byrjuðu smátt en stækk-
uðu við sig jafnt og þétt, og byggðu
stórhýsi, steinsteypt, árið 1966,
áfast við íbúðarhús sitt til afnota
fyrir barnaheimilið.
Í því húsi var heimilið rekið í rúm-
an áratug, uns rekstri þess var
hætt, og flest urðu börnin í sum-
ardvöl 85. Þau hjón voru einkar far-
sæl í sínu uppeldisstarfi, mörg
barnanna sem þar dvöldu, bundust
þeim ævilangri tryggð.
Í dag er starfrækt á Egilsá heim-
ili fyrir þroskahefta í hinu stóra
húsi.
Ritstörf hóf Guðmundur á fimm-
tugsaldri.
Fyrstu bækur frá hans hendi
komu út árið 1950, barna- og ung-
lingabækurnar Bjössi á Tréstöðum
og Jónsi karlinn í Koti og telpurnar
tvær, sem báðar hlutu lofsamlega
dóma. Líklega var það ekki tilviljun,
að báðar þessar bækur fjalla um
börn og unglinga, því svo ríkt var
barnið í Guðmundi alla ævi, og sjálf-
ur sagði hann, að það hefði aldrei yf-
irgefið sig.
Alls komu 16 bækur frá hendi
Guðmundar á hálfrar aldar rithöf-
undarferli og fjalla um hin fjöl-
breytilegustu efni. Þar má finna,
auk unglingabóka, skáldsögur fyrir
fullorðna, ævisögur, smásagnasafn,
ljóðabók og leikrit og bækur um
þjóðlegt efni.
Barnaleikrit eftir Guðmund voru
flutt bæði í útvarpi og sjónvarpi. Þá
hafa birst eftir hann margar smá-
sögur og ljóð í blöðum og tímaritum
og nokkrar sögur las hann upp í út-
varpi. Sjálfur sagðist hann hafa haft
mest gaman af að skrifa leikrit. Eitt
leikrita hans, leikverkið Berfætling-
ar, var sviðsett hjá Leikfélagi Akur-
eyrar veturinn 2001 í tilefni af 50
ára rithöfundarafmæli hans og hlaut
jákvæða dóma.
Síðasta ritverk Guðmundar var
stórvirkið Þjóðlíf og þjóðhættir, sem
kom út 1991, er Guðmundur var hátt
á níræðisaldri, og fjallar um horfna
þjóðlífshætti frá bernskudögum höf-
undar. Fyrir bók þessa hlaut Guð-
mundur Davíðspennann, verðlaun
Félags ísl. rithöfunda, en einnig var
bókin tilnefnd sem ein af fimm
fræðibókum til ísl. bókmenntaverð-
launanna. Guðmundur var því
óvenju fjölhæfur og afkastamikill
rithöfundur, sem jafnan stundaði
ritstörf sín í hjáverkum með eril-
sömum bústörfum. Veturinn notaði
hann yfirleitt til skrifta, en á sumrin
tóku bústörf og barnaheimili upp
tíma hans. Efnivið skáldverka sinna
sækir hann oftast til sveitarinnar,
landsins, þar endurspeglast marg-
slungin, mannleg örlög og víða þjóð-
félagsumrót þess tíma, togstreitan
milli þess að fara, yfirgefa sveitina,
eða vera kyrr, en
ósjaldan má greina
heimspekilegt ívaf um
lífið og tilveruna og hin
sönnu gildi lífsins.
Margar bóka hans
hafa náð almennum
vinsældum. Stíll hans
er lipur og skemmti-
legur, víða bregður
fyrir léttum húmor, en
undirtónn oftast alvar-
legur.
Með ritverkum sín-
um tókst Guðmundi
ekki aðeins að skipa
sér í fremstu röð ísl.
rithöfunda, heldur sýndi hann og
sannaði, að hægt er að lifa auðugu
menningarlífi, hvar sem menn eru
búsettir á landinu, sé vilji og upplag
til þess á annað borð.
Því miður hlotnaðist Guðmundi
ekki sú viðurkenning á opinberum
vettvangi, sem hann vissulega verð-
skuldaði sem rithöfundur. Ítrekaðar
tilraunir til að fá hann settan í heið-
urslaunaflokk listamanna báru ekki
árangur sökum andstöðu í mennta-
málanefnd Alþingis. Líklega galt
hann þess að búa of langt frá Faxa-
flóasvæðinu.
Síðari árin stundaði Guðmundur
skógrækt á jörð sinni og skipaði sér
þar með í flokk þeirra hugsjóna-
manna, sem vildu gera skógrækt að
arðbærri atvinnugrein í landinu.
Hann var ræktunarmaður í eðli
sínu, ég held að sú árátta hafi verið
honum í blóð borin. Um árabil með-
höndlaði hann ungar barnssálir og
kom ýmsum til þroska, en honum
var ekki síður metnaðarmál að
græða sár landsins og skila því
betra og fegurra í hendur afkom-
endum. Ræktun lands og lýðs var
honum hvort tveggja mikið áhuga-
mál. Fyrstu trjáplöntunum plantaði
hann á 4. áratugnum í stóran skrúð-
garð heima við bæinn á Egilsá, garð
sem mjög lengi hefur vakið athygli
vegfarenda sem um Norðurárdal
fara, en þar munu nú vera að finna
ein hávöxnustu tré í Skagafirði.
Á Egilsá blasa nú við fagrir skóg-
arreitir, og uppi í hlíðinni suður og
upp frá bænum eru að vaxa úr grasi
þúsundir trjáplantna, sem innan
nokkurra ára munu klæða hlíðina
skógi, fagur vitnisburður um fram-
sýni og atorku hugsjónamannsins,
Guðmundar á Egilsá. Yfir öllu blær
lífs og friðar.
Kynni okkar Guðmundar á Egilsá
hófust fljótlega eftir komu mína í
Skagafjörð fyrir rúmum tveim ára-
tugum. Málin æxluðust þannig, að
ég aðstoðaði hann lítils háttar við
gróðursetningu nokkur vor. Minni-
legar verða mér samverustundir frá
þeim blíðsumarsdögum. Margt bar
á góma og ævinlega fannst mér ég
fara ríkari af hans fundi. Hinstu rök
tilverunnar voru honum hugleikin,
og fáum hefi ég kynnst, sem voru
auðmjúkari gagnvart almættinu og
handarverkum þess. Guðstrúin var
honum sífelld endurnæring og
styrkur til daglegra starfa, og vart
mun hafa liðið sá dagur að kvöldi, að
hann íhugaði ekki einhver orð hinn-
ar helgu bókar. Sóknarkirkju sína á
Silfrastöðum rækti hann af kost-
gæfni og var safnaðarfulltrúi Silfra-
staðasóknar um langt árabil.
Guðmundur var í senn sveitamað-
ur og heimsborgari. Hann var bund-
inn dalnum sínum og sveitinni
sterkum böndum, þar sem hann lifði
og starfaði alla ævi. Þar var hann
rótfastur og hnikaðist hvergi, var
kyrr, þegar aðrir fluttu burt. „Hann
notaði ekki veginn hinumegin í daln-
um til að elta fólkið burt,“ eins og
skáldbróðir hans, Indriði G. Þor-
steinsson, komst að orði. Úr jarð-
vegi sveitalífsins voru verk hans
sprottin eins og höfundurinn sjálfur.
Þar fann hann anda sínum ætíð næg
viðfangsefni.
Aldurinn bar hann svo vel, að
undrum sætti. Sjálfur komst hann
svo að orði í blaðaviðtali, að ellin
færi kurteislega að sér. Það mun
mörgum ekki hafa þótt ofmælt.
Enginn sem til þekkti, hafði á til-
finningunni, að þar færi háaldraður
maður, svo ungur var hann í anda og
frískur á fæti allt fram undir hið síð-
asta. Þótt honum væru vissulega
fornu minnin kær, festist hann aldr-
ei alfarið í hinu liðna, en fylgdist
jafnan vel með öllum hræringum
samtímans, innanlands sem utan,
hafði á þeim ákveðnar skoðanir, sem
hann gat rætt við hvern þann sem
að garði hans bar. Það fann enginn
fyrir kynslóðabili, þar sem hann átti
í hlut.
Síðasta árið dvaldi Guðmundur að
mestu á Heilbrigðisstofnuninni á
Sauðárkróki og naut þar hinnar
bestu aðhlynningar. Þar lést hann
að morgni 4. des 2004 og skorti þá
aðeins fimm daga upp á 99. afmæl-
isdaginn. Útför hans fór fram frá
Silfrastaðakirkju 17. des. að við-
stöddu fjölmenni og í óvenju björtu
og fögru vetrarveðri, sem vissulega
minnti á lífshlaup hans allt. Er
gengið var frá gröfinni í heimagraf-
reitnum á Egilsá, þar sem hann var
lagður til hinstu hvílu við hlið eig-
inkonu sinnar undir greinum hinna
volduga trjáa, hygg ég, að öllum hafi
verið ofarlega í huga, að hér var
genginn einn af merkustu sonum
Skagafjarðar, spekingur með barns-
hjarta, maður er átti margvíslega
tóna á sinni hörpu, en sló aldrei
falskan tón á þá hörpu, heldur að-
eins fagurt lag. Guðmundur á Egilsá
auðgaði líf okkar með lífi sínu og
verkum. Guð blessi minningu hans.
Ólafur Þór Hallgrímsson,
Mælifelli.
GUÐMUNDUR L.
FRIÐFINNSSON
Negld vetrardekk 4 stk. + vinna
155/70 R 13 kr. 22.500
175/70 R 13 kr. 24.900
175/65 R 14 kr. 25.900
195/65 R 15 kr. 28.900
205/55 R 16 kr. 37.000
Kaldasel ehf.,
Dalvegi 16b, 201 Kópavogi,
s. 544 4333.
Camac jeppadekk. 4 stk. 31x10.5
R 15 + vinna: 49.000 kr.
Kaldasel ehf.,
Dalvegi 16b, 201 Kópavogi,
sími 544 4333.
Þarftu aðstoð við tölvuna? Kem
á staðinn og geri við. Viðurkennd-
ur af Microsoft. 10 ára reynsla.
Ríkharður, s. 898 0690, 8-23 alla
daga. www.tolvudeildin.net.
Ný lína af blaðastöndum og
ljósaskiltum. Nýtt, tölvufræsað í
plast og tréskilti, letur o.fl. Far-
tölvustandar 3 gerðir kr. 3.200 án
vsk. Plexiform.is, Dugguvogi 11,
104 R., s. 555 3344. Opið 9 til 17.
Þjónusta
Hjólbarðar Sóluð vörubíladekk N-21 E
merkt. Fyrsta flokks belgir.
275/80 R 22.5 kr. 24.500.
295/80 R 22.5 kr. 25.500.
315/80 R 22.5 kr. 25.900.
Kaldasel ehf.,
Dalvegi 16b,
201 Kópavogi,
s. 544 4333.
Smáauglýsingar 5691100
GREINARGERÐ