Morgunblaðið - 18.12.2005, Blaðsíða 10

E
vrópubúar standa frammi fyrir
mestu loftslagsbreytingum í 5.000
ár vegna hlýnunar af völdum gróð-
urhúsalofttegunda, skv. upplýsing-
um frá Umhverfisstofnun Evrópu
(EAA) í Kaupmannahöfn. Í skýrslu
sem stofnunin sendi frá sér á dög-
unum kemur m.a. fram að einn tíundi jökla í
Alpafjöllunum hafi horfið á aðeins einu ári,
2003. „Ef svo fer sem horfir verður þriðjungur
jökla í Sviss bráðnaður árið 2050. Loftslags-
breytingar sem þessar hafa ekki átt sér stað í
Evrópu síðustu 5000 árin,“ segir í skýrslunni,
skv. frétt AFP-fréttastofunnar.
Því er jafnframt spáð að hugsanlega muni
kólna svo mjög nyrst í Evrópu, og svo mikið
hlýna syðst í álfunni, að íbúar svæðanna komist
ekki hjá því að verða „umhverfisflóttamenn“ –
neyðist til þess að flytja brott úr heimkynnum
sínum. Skv. spá háskóla Sameinuðu þjóðanna
frá því í október gætu 50 milljónir manna verið
komnar á vergang og á flótta frá heimilum sín-
um innan fimm ára vegna umhverfiseyðilegg-
ingar, uppblásturs, flóða, þurrka og fólksfjölg-
unar. Háskólinn sagði þá að eyðilegging
umhverfisins hrekti nú fleira fólk burtu en
styrjaldir og önnur slík óáran.
„Hnignun gróðurfars, sem oft stafar af rán-
yrkju, loftslagsbreytingum og hömlulausri
fólksfjölgun, eru meginástæða þess, að fólk er
að flosna upp,“ sagði Janos Bogardi, yfirmaður
umhverfis- og öryggisstofnunar háskólans í
Bonn, þá í viðtali við BBC, breska ríkisútvarpið.
„Í löndum á norðurskautssvæðum og syðst í
Evrópu,“ sagði Jacqueline McGlade, forstjóri
EAA, „verður sífellt erfiðara að halda sama lífs-
og neyslumunstri og áður.“ Hún segir að verði
ekki gripið til áhrifaríkra aðgerða muni jöklar í
norðurhluta Evrópu bráðna og eyðimerkur
teygja sig norður í suðurhluta álfunnar. „Svo
gæti farið að aðeins miðhluti álfunnar yrði
byggilegur,“ er haft eftir forstjóra EAA í frétt
AFP-fréttastofunnar.
Meðalhiti jókst á jörðinni um 0,7 gráður á
Celcius á síðustu öld, vegna losunar gróður-
húsalofttegunda, en hlýnunin var meiri í Evr-
ópu: 0,95 gráður á Celcius; 35% hærri en heims-
meðaltalið, vegna staðsetningar álfunnar og hve
smá hún er að flatarmáli, að sögn EAA.
Evrópusambandið (ESB) berst fyrir því að
hitastig á jörðinni aukist ekki meira en um tvær
gráður á Celcius á næstu 100 árum með því að
koma Kyoto-bókun rammasamnings Samein-
uðu þjóðanna (SÞ) um loftlagsbreytingar í
framkvæmd alls staðar í heiminum og með því
að hvetja til notkunar vistvænni orkugjafa en
hingað til.
McGlade varar reyndar við því að þó svo að
markmið ESB um einungis tveggja gráða hlýn-
un náist verði andrúmsloft öðru vísi en mann-
skepan hafi nokkru sinni kynnst. „Losun [gróð-
urhúsalofttegunda] verður því að minnka meira
[en áætlað er],“ sagði McGlade.
Spár vísindamanna eru á þá lund að jafnvel
þótt dregið verði úr losun gróðurhúsaloftteg-
unda skv. Kyoto-bókuninni muni hitastig
hækka um tvær til sex gráður á Celcius í Evr-
ópu á næstu 100 árum og heldur minna annars
staðar í heiminum. Fólk er óvíða búið undir slík-
ar breytingar.
„Þanþol okkar gegn loftslagsbreytingum er
ekki mikið,“ er haft eftir Jacqueline McGlade,
forstjóra EAA.
Fullyrt er í grein dagblaðsins International
Herald Tribune (IHT) í haust að stjórnvöldum
og almenningi sé nauðugur einn sá kostur að
búa sig undir heitara loftslag og rakara því þró-
uninni verði ekki snúið við. Enda hefur blaðið
eftir Richard Klein hjá Loftslagsvísindastofn-
uninni í Potsdam í Þýskalandi að jafnframt því
að reyna að draga úr hlýnun ætti maðurinn að
leggja áherslu á að aðlagast. „Fólk hefur áttað
sig á því á undanförnum árum að loftslagsbreyt-
ingar verða. Aðlögun er því ekki val – aðlögun
er nauðsyn,“ sagði hann.
Viðvörunarbjöllur hafa klingt: dauðsföllum
vegna hitabylgja í Evrópu fjölgar, eitraðir þör-
ungar og hitabeltisfiskar sjást mun norðar en
áður auk þess sem ákveðin skordýr, smitberar
sjúkdóma, hafa breiðst út til svæða þar sem þau
hafa aldrei sést áður. Í blaðinu eru nefnd dæmi
um landsvæði í Svíþjóð og Tékklandi.
Í grein IHT sem vitnað er til hér að framan,
og skrifuð var af blaðamanni þess í Róm, var
m.a. fjallað um það hvernig Ítalir hafa þegar
orðið varir við margumrædda hlýnun.
Þar sagði til dæmis:
„Þegar dr. Giancarlo Icardi, yfirmaður heil-
brigðismála í ítölsku borginni Genúa, fékk
hringingu í sumar og var tilkynnt að ungur
frændi hans hefði veikst; væri með háan hita,
höfuðverk og voteygur eftir að hafa eytt deg-
inum á ströndinni, var hnattræn hlýnun örugg-
lega ekki það fyrsta sem kom upp í huga hans
sem ástæða veikindanna. Hélt að frændinn væri
með flensu þó að hún gerði venjulega ekki vart
við sig á þessum árstíma.
En þegar 128 aðrir baðstrandargestir leituðu
til sjúkrahúsa í Genúa þessa sömu helgi í júlí var
ákveðið að loka baðströndum í nágrenni borg-
arinnar í miðri hitabylgju. Og þrátt fyrir að eng-
inn væri veikur lengur en einn dag var málið
rannsakað af til þess bærum sérfræðingum og
þá kom í ljós hver sökudólgurinn var: eitraður
hlýsjávarþörungur sem aldrei hafði orðið vart
svo norðarlega áður. Ekki var lengi verið að
finna út úr því hvað var að því þörungur þessi
hefur herjað á strendur Toscana-héraðs og
Puglia, eins og við strendur Spánar, en aldrei
jafn norðarlega og í Genúa.“
Karl Gunnarsson, botnþörungafræðingur hjá
Hafrannsóknastofnun, sagði í viðtali við Morg-
unblaðið að hitastig sé sá þáttur sem mestu
ræður um útbreiðslumörk þörunga og lífvera
yfirleitt: „Hitastig markar suðurmörk lífvera að
norðan og norðurmörk þeirra sem að sunnan
koma.
Þegar hitastig hækkar breytast útbreiðslu-
mörk tegunda, suðrænar tegundur ná lengra
norður og norrænar hopa enn lengra í norður.
Það er vitað um útbreiðslu margra tegunda í
Evrópu sem teygja sig nú norðar en áður í kjöl-
far hlýnunar.“
Að sögn Karls geta svifþörungar, sem að öll-
um líkindum er átt við í grein IHT, valdið
tvenns konar óþægindum; annars vegar eitrun í
gegnum skelfisk sem fólk borðar eftir að skel-
fiskurinn hefur étið umrædda þörunga og hins
vegar erta þeir húð fólks fólk sem baðar sig í
sjónum.
„Út um allan heim eru svifþörungar sem
valda skelfiskeitrun; skelfiskinum verður ekki
meint af því sjálfum en þegar hann er borðaður
verður fólk veikt.“
Í grein IHT kemur fram að yfirvöld í ítölsku
borginni Brescia láti eldri borgurum orðið í té
loftkælikerfi, sem ku sjaldgæft fyrirbæri þar í
landi. Og þá er þess að geta að hönnun neð-
anjarðarlestakerfis í Kaupmannahöfn var
breytt á þann veg að það þoli hálfs metra hækk-
un sjávarmáls sem búist er við að loftslags-
breytingar valdi á næstu 100 árum.
Vísindamenn telja að hnattrænni hlýnun
megi, að minnsta kosti að hluta til, kenna um
Evrópubúar standa frammi fyrir mestu loftslagsbreytingum í 5.000 ár vegna hlýnunar af völdum gróðurhúsalofttegunda
Blikur á lofti vegna
Hnattræn hlýnun vegna
gróðurhúsalofttegunda er mörgum
þyrnir í augum og illa fer ef ekki
verður spyrnt við fótum.
Skapti Hallgrímsson kynnti sér
ástand og horfur.
10 SUNNUDAGUR 18. DESEMBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
fræmyndum plantna aukist ef loftslag hlýnar.
Mikill munur komi hins vegar fram milli svæð-
anna hvað varðar breytingar á þekju og hæð
tegunda.
Borgþór segir að í mosaþembu á Þingvöll-
um, sem er tegundasnauð og með mjög rýr-
um jarðvegi, hafi ekki orðið merkjanlegar
breytingar á gróðri innan skýla eftir fimm ára
tilraunir. Í fjalldrapamóa á Auðkúluheiði, sem
er ríkur af tegundum og með allfrjósömum
jarðvegi, urðu hins vegar umtalsverðar breyt-
ingar á gróðri. Þar hækkaði runnagróður og
jókst verulega að þekju, sinufall varð meira en
mosar létu hins vegar undan síga. Þessar nið-
urstöður benda til að viðbrögð plöntu-
samfélaga við loftslagshlýnun geti verið mjög
misjöfn og ráðist m.a. af tegundasamsetningu
og fjölbreytni, jarðvegsskilyrðum og því lofts-
lagi sem ríkt hefur á svæðum. Hlýni loftslag
verulega hér á landi á næstu áratugum má því
búast við að fremur hraðar gróðurbreytingar
verði á svæðum þar sem lyngmóa er að finna.
Á svæðum þar sem mosaþemba er ríkjandi
verði breytingar á hinn bóginn hægfara.
Niðurstöður frá íslensku svæðunum eru lík-
ar þeim sem fengist hafa frá flestum öðrum
tilraunasvæðum sem tekið hafa þátt í verk-
efninu, en sameiginleg vinnsla á gróður-
farsgögnum frá nokkrum þátttökulandanna
hefur farið fram. Þar kom í ljós að af há-
plöntum bregðast runnar eindregnast við
hækkun hitastigs og aukast mest í gróðri.
Þekja mosa og fléttna minnkar hins vegar og
sinufall í sverði eykst. Jafnfram komu fram
vísbendingar um að tegundum í gróðri fækk-
aði við hækkun hitastigs.
Viðbrögð plöntusamfélaga við loftslagshlýnun mjög misjöfn
ÍSLENSKIR vísindamenn hafa síðastliðinn
hálfan annan áratug tekið þátt í alþjóðlegu
verkefni, International Tundra Experiment
(ITEX), sem felst í rannsóknum á áhrifum
loftslagsbreytinga á gróður heimskauta-
svæða. Verkefnið hófst 1990 og markmið
þess er að kanna áhrif loftslagsbreytinga á
heimskauta- og fjallagróður, sem talinn er
mjög viðkvæmur gagnvart þeim.
Sumar spár um loftslagsbreytingar gera
ráð fyrir mikilli hlýnun á heimskautasvæðum á
næstu áratugum sem getur haft í för með sér
miklar breytingar á gróðri og öðru lífríki
þeirra. Verkefnið byggist á einfaldri tilraun þar
sem lítil, opin skýli eru sett yfir gróðurbletti.
Skýlin hækka sumarhita um 2–3 gráður á Cel-
cius. Með samanburði á blómgun plantna og
gróðurfari innan skýlanna og á sambærilegum
blettum utan þeirra er aflað upplýsinga um
áhrif hlýnunar á gróður. Þátttökulöndum í
verkefninu hefur farið fjölgandi og eru þau á
annan tug og rannsóknasvæðin um 30. Hér á
landi hefur verið farið út í ITEX-rannsóknir á
tveimur svæðum, í þjóðgarðinum á Þingvöll-
um og á Auðkúluheiði, en fyrstu mælingar
fóru fram árið 1995.
Verkefnisstjóri er Ingibjörg Svala Jónsdóttir,
prófessor við Háskólasetrið á Svalbarða. Einn
þeirra vísindamanna sem starfa að verkefninu
er Borgþór Magnússon, plöntuvistfræðingur
hjá Náttúrufræðistofnun. Hann segir nið-
urstöður rannsókna á Þingvöllum og Auðkúlu-
heiði sýna að flestar tegundir háplantna sem
mælingar voru gerðar á blómgist og myndi
fræ fyrr að sumrinu inni í skýlum þar sem hiti
hefur hækkað. Því sé líklegt að blómgun og