Morgunblaðið - 18.12.2005, Blaðsíða 42

42 SUNNUDAGUR 18. DESEMBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
MENNING
Í inngangi bókarinnar greinir Sigrún
Pálsdóttir frá tilurð bókarinnar og
hugmyndunum sem þar liggja að
baki.
Hvernig metum við stærðfyrirtækis sem hefurekki aðeins átt stóranþátt í atvinnu- og efna-hagssögu þjóðarinnar
heldur haft afgerandi áhrif á þróun ís-
lensks samfélags á 20. öld, hvort held-
ur er á byggðarþróun, búskapar- og
lifnaðarhætti, tækniþekkingu, þjóð-
ernismál eða viðhorf til náttúrunnar?
Spurning þessi felur auðvitað í sér
fullyrðingu, en sé hún sönn er víst að
fyrirtækið getur talist stórt í sögu-
legum skilningi.
Þrátt fyrir það væri saga þess frá
„upphafi til okkar daga“ ekki endi-
lega sá rannsóknarrammi sem sagn-
fræðingar myndu velja sér sem sjón-
arhorn á sögu síðari hluta 20. aldar.
Fræðimenn virðast frekar hafa til-
hneigingu til að móta efnislega nálg-
un sína út frá tilteknum spurningum
og með tilliti til þekkingar og rann-
sókna á hverju sviði fyrir sig, oftast í
einhverri samræðu við samfélag sitt
og starfsfélaga. Því beinast rann-
sóknir þeirra síður að einstökum ein-
ingum úr fortíðinni jafnvel þótt þær
tilheyri þjóðfélagsgerðinni allri.
Sögur um fyrirtæki hafa þar af
leiðandi oftast nær verið skrifaðar
fyrir tilstilli fyrirtækjanna sjálfra. Í
vissum skilningi hefur þessi iðja haft
það í för með sér að frumkvæði í
sagnfræðirannsóknum hefur flust frá
fræðimönnum til fyrirtækja. Sagn-
fræðingar sem taka slík verkefni að
sér ganga svo að segja inn í fyrirfram
gefinn rannsóknarramma þar sem til-
gangurinn hlýtur fyrst og fremst að
vera sá að halda ákveðinni minningu
á lofti: að reisa einhverju minnis-
varða. Því þegar fyrirtæki láta skrifa
sögu sína eru þau ekki bara að hafa
áhrif á hvað er skrifað heldur hvernig
það er gert. Gera má ráð fyrir að ef
fyrirtæki hefur tekið þá ákvörðun að
sögu þess þurfi að skrifa, þá hafi það
einnig ákveðnar væntingar um það
hvernig sú saga hljómar og hvernig
beri að túlka einstaka atburði hennar.
Hér er ekki átt við einhvers konar
ástand þar sem fyrirtæki setja höf-
unda sögunnar í þá stöðu að þurfa að
fegra eða fela atburði hennar. Slíkt
dytti sjálfsagt engum í hug, ekki nú á
dögum. Nútímasagnfræði gefur enda
ekki færi á slíku: fortíðin er ekki hlut-
ur sem hægt er að fletta ofan af eða
breiða yfir heldur margslunginn efni-
viður sem setja þarf fram með sann-
girni og rökum.
En það er langur vegur frá ritskoð-
un til þess sem við köllum sjálfstæðar
rannsóknir. Þó samkomulag og skiln-
ingur ríki á milli fyrirtækisins og höf-
unda sögunnar um að þeir síðar-
nefndu fái svigrúm til að vinna
rannsóknir sínar eftir „bestu sam-
visku og eigin sannfæringu“ geta
fræðimennska og nútímalegur fyrir-
tækjarekstur virst ósættanlegar and-
stæður. Það er fyrir löngu orðin
ríkjandi hugmynd innan sagnfræði að
meðvitund um þekkingarfræðilegar
forsendur fræðimannsins sé eitt af
lykilatriðum í rannsóknum á liðinni
tíð. Sagnfræðingar, líkt og aðrir
fræðimenn, hafa þannig um nokkurn
tíma verið uppteknir af því að hafna
ríkjandi hugmyndum, að vinna gegn
einsleitri mynd af fortíðinni og skapa
átök í framsetningu efnisins í sam-
ræmi við þá margslungnu mynd sem
við þeim blasir. Til þess að fyrirtæki
blómstri og nái árangri má hins vegar
ætla að til staðar þurfi að vera ákveð-
in samstaða og samhljómur. Þegar
horft er aftur til fortíðar úr slíku and-
rúmslofti er líklegt að mikilvægi at-
burða í sögu fyrirtækisins markist af
gildi þeirra í nútíðinni fremur en í þá-
tíðinni. Þetta sjónarmið er stundum
nefnt sagnfræði sigurvegaranna.
En er hugsanlegt að sætta hinar
ólíku forsendur fyrirtækjareksturs
og fræða? Hér veltur mikið á stjórn-
endum fyrirtækjanna sjálfra: að þeir
séu tilbúnir að líta á söguna sem verk
sagnfræðinga frekar en vitnisburð
um ágæti fyrirtækisins eða samhengi
þeirrar vegferðar sem þeir telja fyr-
irtækið vera á. Slík afstaða er þó að-
eins möguleg upp að vissu marki
vegna þess að eignarréttur fyrir-
tækja á eigin fortíð, sem þau hafa
meðal annars í krafti þekkingar og
þess fjármagns sem þau leggja í ritun
sögunnar, verður aldrei að fullu af-
numinn. Þennan vanda verður því
söguritarinn sjálfur að leysa með svo-
lítilli fræðilegri sköpun enda engum
reglum eða hefðum til að dreifa.
Í þeirri sögu sem hér fer á eftir,
felst lausnin annars vegar í því að láta
marga höfunda skrifa söguna, hins
vegar að teygja rannsóknarram-
mann, hvort heldur er í tíma eða
rúmi, út fyrir „eiginlega“ sögu fyr-
irtækisins, í átt að fyrri rannsóknum
hvers höfundar fyrir sig. Þá færist
sjónarhorn sögunnar fjær fyrirtæk-
inu sjálfu og höfundar öðlast það svig-
rúm sem þeim reynist nauðsynlegt í
verkefni sem þessu. Fortíð fyrirtæk-
isins verður þannig ekki ramminn ut-
an um frásögnina heldur eins konar
skurðpunktur hennar eða miðja. […]
Uppbygging og efnistök þessarar
bókar eru tilraun til að brjótast út úr
þeirri hefð sem skapast hefur í sam-
vinnu sagnfræðinga og fyrirtækja á
Íslandi síðastliðna áratugi. Ein meg-
inforsenda þess að hægt var að fara
þá leið, sem hér er farin, var skiln-
ingur og áhugi Landsvirkjunar á
verkefninu en þeir stjórnendur fyr-
irtækisins sem höfðu afskipti af því
einsettu sér frá upphafi að leyfa rit-
stjóra og höfundum verksins að móta
efnistök þess og ásýnd eftir eigin
höfði.
Ný náttúrusýn eða gamalt vín
á nýjum belgjum
Þau Guðmundur Hálfdanarson og
Unnur Birna Karlsdóttir fjalla í sín-
um skrifum um náttúrusýnina og nýt-
ingu fallvatna.
Ef litið er yfir sögu íslenskrar nátt-
úrusýnar síðustu öldina virðist fátt
benda til þess að hún hafi tekið bylt-
ingarkenndum breytingum á síðustu
árum. Í fyrsta lagi má benda á að
virkjun við Kárahnjúka var sam-
þykkt á þingi með miklum meirihluta
atkvæða, og fátt bendir til annars en
að kjósendur í alþingiskosningum
vorið 2003 hafi verið fyllilega sáttir
við þá niðurstöðu. Í áliti meirihluta
iðnaðarnefndar um frumvarp til laga
um virkjun Jökulsár á Brú og Jökuls-
ár í Fljótsdal kemur ágætlega fram
hvers vegna þingmenn tóku þennan
pól í hæðina, en þar var viðurkennt að
vissulega væri um „fórnarkostnað að
ræða“ við þessa framkvæmd „þar
sem virkjun raskar óspilltri náttúru“.
Nefndarmenn töldu þó að slík fórn
væri réttlætanleg, vegna þess að hin
„jákvæðu efnahagslegu áhrif og
byggðaáhrif fyrir þjóðina í heild
[vægju] … upp þann fórnarkostnað“.
Hugsjónir Einars Benediktssonar,
eins og þær birtust í kvæði hans um
Dettifoss, virðast því enn vera í fullu
gildi meðal Íslendinga, þ.e.a.s. þótt
flestum þeirra þyki landið sjálfsagt
fagurt og frítt, lítur meirihluti lands-
manna þannig á að náttúruauðlind-
irnar hljóti fyrst og síðast að verða
þeim tekjulind.
Í öðru lagi má benda á að þrátt fyr-
ir þennan styrk mannhverfrar nátt-
úrusýnar hafa visthverf viðhorf til ís-
lenskrar náttúru verið til staðar allt
frá því að fyrst var farið að ræða
byggingu raforkuvera á Íslandi.
Þetta kom að nokkru leyti fram í and-
stöðu manna eins og Þorsteins Erl-
ingssonar gegn áformum um virkjun
fossa á borð við Dettifoss, og með
mjög skýrum hætti fyrir rúmum
þremur áratugum í mótmælum gegn
fyrirhugaðri virkjun Laxár og mynd-
un miðlunarlóns í Þjórsárverum.
Rökin gegn framkvæmdum í Þjórs-
árverum voru algerlega byggð á vist-
hverfum forsendum þar sem lífsskil-
yrði heiðagæsa töldust hafa forgang
umfram kröfur um nýtingu svæðisins
í þágu mannsins. Sú staðreynd er
ágæt vísbending um að hugmyndin
um náttúruvernd sé fjarri því ný bóla
í íslensku samfélagi.
Af þessu má ráða að mannhverf og
visthverf viðhorf til náttúrunnar hafi
tekist á í íslenskri þjóðmálaumræðu
allt frá upphafi rafmagnsaldar, og
ekkert bendir til þess að þau átök séu
til lykta leidd. Því verður varla sagt
að íslensk náttúrusýn sé greinilega að
þróast frá einu mynstri hugmynda til
annars, heldur hefur alla tíð ríkt
ágreiningur um nýtingu fallvatnanna
á Íslandi. Þetta þýðir þó ekki að ekk-
ert hafi breyst í íslenskri umhverf-
isumræðu á síðustu árum. Skýrt tákn
um það er nýleg yfirlýsing stjórnar-
formanns Landsvirkjunar, Jóhannes-
ar Geirs Sigurgeirssonar, um að
„engin áform [séu] uppi um virkjanir í
Jökulsá á Fjöllum“, þrátt fyrir að vís-
indamenn hafi rennt hýru auga til ár-
innar allt frá fyrstu áætlunum um
virkjanir á Íslandi. Þetta virðist þýða
að Dettifoss sé horfinn úr virkjunar-
áætlunum Landsvirkjunar, í bili í það
minnsta, en hann hafði lengi verið ein
helsta von Norðlendinga um stór-
virkjun og stóriðju, og var reyndar
oft teflt fram sem hagkvæmum val-
kosti af andstæðingum virkjunar í
Laxá. Því virðist virkjunarstöðum
Landsvirkjunar hafa fækkað á undan
förnum árum, sennilega bæði vegna
breyttra viðhorfa til umhverfis og
aukinna möguleika landsmanna og
erlendra ferðamanna til að njóta nátt-
úruperlna á afskekktum svæðum.
Breytt viðhorf til virkjunar Detti-
foss kunna að vera merki um nýja af-
stöðu til náttúrunnar á Íslandi, en of
snemmt er að fullyrða um hversu
djúpt sú breyting ristir. Hún er líka
áminning um að í umgengninni við
landið verður sjaldnast bæði sleppt
og haldið – sami fossinn getur trauðla
knúið í senn rafala orkuversins og
hug og hönd skáldsins. Því verður
sjálfsagt alltaf deilt um virkjun ís-
lensku fallvatnanna, vegna þess að af-
staðan til þeirra vísar í tvær áttir
samtímis: í annan stað höfða þau til
rómantísks fegurðarskyns og tilfinn-
inga en hins vegar felast í þeim áheit
um efnahagslega velmegun á Íslandi.
Náttúrusýn Íslendinga stendur því
enn, að því er virðist, á sömu kross-
götum rómantíkur og nytjahyggju og
hún gerði í upphafi síðustu aldar.
Jafnvægi milli athafna mannsins
og náttúrunnar nauðsynlegt
Pétur Ármannsson fjallar um arki-
tektúr orkuvera og tengsl þeirra og
áhrif á umhverfið.
Á sama hátt og tæknileg uppbygg-
ing samfélagsins frá grunni var
stærsta verkefni 20. aldar má líta á
það sem viðfangsefni þeirrar 21. að
leita nýrra leiða til að laga hina tækni-
legu grunngerð betur að samfélagi og
umhverfi. Fá mál brenna heitar á
þjóðinni nú um stundir og því er mik-
ilvægt að leita hins rétta jafnvægis
milli athafna mannsins og náttúru-
verndar. Því ósnortnari sem ásýnd
landsins á að vera af mannanna verk-
um, þeim mun meiri vinnu þarf að
leggja í hönnun, skipulag og samhæf-
ingu í stjórnun. Að varðveita náttúru-
legt yfirbragð lands, en jafnframt
koma fyrir þeim mannvirkjum sem
nauðsynleg eru í þágu nútímasam-
félags, kallar á að sérstök rækt sé
lögð við sjónræna mótun hins byggða
umhverfis.
Að byggja mannvirki í samhljóm
við íslenskt umhverfi er viðfangsefni
sem enn hefur ekki hlotið nægilega
verðugan sess í okkar menningu.
Þetta er umhugsunarvert þegar litið
er til næstu nágranna okkar í Fær-
eyjum, sem kunna þá list að byggja
inn í landið. Þar er það fegurðin í
sambýli manns og náttúru sem gefur
umhverfinu gildi.
Hér á landi býðst einstakt tækifæri
til að móta hefð í byggingarlist með
því að hanna staði og mannvirki þar
sem samspilið við náttúruna er ríkur
þáttur. Til að nálgast slíkt markmið
þurfa opinberir aðilar og fyrirtæki að
setja sér gæðastefnu í mótun um-
hverfis.
Við hönnun orkumannvirkja má
sjá fyrir sér þverfaglega hópa verk-
fræðinga, arkitekta, landslagshönn-
uða, líffræðinga og listamanna sem
vinna saman að áætlun er tekur til
allra þátta þeirrar umhverfisbreyt-
ingar sem framkvæmd hefur í för
með sér. Í vissum tilvikum getur
vönduð byggingarlist skipt sköpum
sem liður í að ná sátt um umdeild
mannvirki á viðkvæmum stöðum.
Nærtækt dæmi er skolpdælustöð
sem Reykjavíkurborg reisti við Fax-
askjól í nálægð við gróna íbúðabyggð
árið 1993. Lausn arkitektanna fólst í
því að móta stöðina sem manngerða
eyju og órofa hluta fjörunnar, eins
konar útvíkkun hinnar náttúrulegu
strandlengju sem jafnframt er áning-
ar- og útsýnisstaður fyrir almenning.
Svigrúm verður þó að vera til að beita
þeim fagurfræðilegu lausnum sem
best eiga við í hverju tilviki, hvort
heldur þær byggja á fegurð „and-
stæðna“ eða „samræmis“.
Miklir möguleikar felast í því að
gera orkuver aðgengileg sem við-
komustaði almennings, en þá þarf að
taka tillit til þess í allri hönnun þeirra.
Þá er mikilvægt að þróa áfram hina
merku myndlistarhefð í tengslum við
byggingu orkustöðva og efla vitund
um að vönduð hönnun sé vænleg leið
til að sætta andstæð sjónarmið um-
hverfisverndar og uppbyggingar.
Það ætti að vera markmið Íslendinga
á næstu árum að rækta menninguna í
samspili náttúru og manngerðra
hluta, listina að byggja í landið.
Bókarkafli | Starfsemi Landsvirkjunar í nær fjóra áratugi hefur verið stór þáttur í atvinnu- og efnahagssögu þjóðarinnar, auk þess að hafa áhrif á byggða-
þróun, búskapar- og lifnaðarhætti, tækniþekkingu og þjóðernismál í íslensku samfélagi á 20. öld. Í nýútkominni bók um Landsvirkjun rekja átta höf-
undar sögu fyrirtækisins frá sjónarhorni hagsögu, stjórnmálasögu, hugarfarssögu, byggingarsögu og tæknisögu.
Áhrifavaldur í
sögu íslensku
þjóðarinnar
Stöðvarhús Búrfellsstöðvar við Sámstaðarmúla, hannað og reist á árunum
1965–70. Arkitektar: Guðmundur Kr. Kristinsson og Gunnlaugur Halldórsson.
Lágmynd á framhlið er eftir Sigurjón Ólafsson myndhöggvara.
Bókin Landsvirkjun 1965–2005 – Fyr-
irtækið og umhverfi þess er gefin út af
Hinu íslenska bókmenntafélagi. Rit-
stjóri er Sigrún Pálsdóttir. Bókin er 324
bls.
Myndverkið Sólalda á vegg inntaksmannvirkis Sultartangastöðvar eftir Sigurð
Árna Sigurðsson. Mynd tekin 22. júní 2004.
Stöðvarhús Sultartangastöðvar, hannað og reist á árunum 1997–2000. Arki-
tektar: Vinnustofa arkitekta hf.