Morgunblaðið - 18.12.2005, Blaðsíða 18

18 SUNNUDAGUR 18. DESEMBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
V
erkefnið mun
leiða af sér fjár-
festingu í for-
vörnum sem
nemur mörg
hundruð milljón-
um króna á
næstu fimm ár-
um. Áherslur þess byggjast á nið-
urstöðum íslenskra rannsókna sem
stýrt hefur verið af félagsvísinda-
mönnunum Ingu Dóru Sigfúsdóttur
hjá Háskólanum í Reykjavík og Þór-
ólfi Þórlindssyni hjá Háskóla Ís-
lands, sem sýna m.a. að þau börn
sem verja a.m.k. klukkustund með
fjölskyldu sinni á dag eiga mun síður
á hættu að verða fíkniefnum að bráð
en börn sem verja litlum sem engum
tíma með foreldrum sínum. Og þá er
átt við hvers konar samveru, jafnvel
sjónvarpsáhorf. Einnig kemur fram
að byrji unglingar ekki að reykja eða
drekka innan við 17 ára aldur eru lík-
urnar á að þeir hefji fíkniefnaneyslu
afar litlar. Íslenskar rannsóknir
sýna ennfremur að skipulagt
íþrótta- og æskulýðsstarf, ekki endi-
lega keppnisíþróttir, er börnum og
unglingum hollt og kemur í veg fyrir
fíkniefnaneyslu. Íslenska nálgunin á
forvarnarstarf hefur þar að auki fal-
ist í öflugu foreldrasamstarfi sem
hefur skilað miklum árangri.
Þessar niðurstöður munu liggja til
grundvallar starfinu í a.m.k. tíu evr-
ópskum borgum á næstu fimm árum
í áðurnefndu verkefni sem samtökin
ECAD, Evrópskar borgir gegn
fíkniefnum, standa að. „Mikilvægast
er að við horfum á börn og unglinga í
þeim aðstæðum sem þau eru hverju
sinni og reynum að hlúa að þeim og
styrkja þá þætti sem niðurstöður
okkar sýna að eru verndandi. Og
vinnum jafnframt gegn þeim þáttum
sem má kalla áhættuþætti,“ segir
Dagur.
„Forvarnir gegn fíkniefnum eru
auðvitað stórmál alls staðar í heim-
inum en það er merkilega lítið vitað
um bestu leiðir í því efni. Maður er
svolítið hugsi yfir því að það er tölu-
vert miklum fjármunum varið til
hluta sem hafa ekki sannað gildi sitt.
Ég held að ástæðan fyrir því að þessi
íslenska leið og okkar rannsóknir
hafi vakið svo mikla athygli sé að
þarna er komin einhvers konar verk-
færakista fyrir þetta forvarnarstarf
þar sem hægt er að meta árangurinn
í hverju skrefi, leiðrétta og gera bet-
ur. Við þekkjum það af eigin raun í
Reykjavík hversu dýrmætt það er að
geta sagt þeim sem eru að gefa sína
vinnu í starfi með börnum og ung-
lingum skýrar niðurstöður um
hverju starf þeirra skilar, hvort
heldur í foreldrarölti, íþróttafélög-
um, æskulýðsstarfi safnaða eða ann-
ars staðar.“
Dagur kom að forvarnarmálum á
vettvangi borgarstjórnar við stofnun
forvarnarnefndar á fyrri hluta kjör-
tímabilsins. „Það má segja að ég hafi
dregist að verkefninu innan borgar-
kerfisins af náttúrulegum orsökum.
Kannski vegna þess að ég er læknir
en það hefur þó ekki reynst mér síð-
ur að vera fyrrverandi vísindafrétta-
maður. Ég vann fyrir mér í lækn-
isfræðinni á sínum tíma með því að
gera útvarpsþætti um ungt fólk og
vísindi sem fluttir voru á Rás 1. Ég
hef lengi fylgst af aðdáun með þess-
um ungmennarannsóknum sem eiga
sér áratugasögu og talið þær og ár-
angurinn sem af þeim hefur leitt fyr-
ir fjölskyldur býsna vel varðveitt
leyndarmál. Hugmyndin að evr-
ópska verkefninu fæddist eiginlega
út frá samtölum við rannsóknarfólk-
ið og lykilstaðreyndin var sú að við
værum með gullmola í höndunum
sem ætti erindi við aðra. Við lögðum
þessa hugmynd upp í fyllstu hóg-
værð sem eyjaverkefni. Okkur
fannst áhugavert að efna til verkefn-
is sem bæri saman eyjar af svipaðri
stærð og Ísland þar sem Gotland,
Malta, Kýpur og fleiri eyjar innan
ECAD myndu fara í einhvers konar
samvinnuverkefni sem stýrt yrði frá
Íslandi. Þannig var hugmyndin
kynnt fyrir stjórn ECAD þar sem
eiga sæti auk fulltrúa Reykjavíkur
fulltrúar margra stórra borga. Eftir
það misstum við eiginlega stjórn á
atburðarásinni því margar borgir
vildu strax vera með og fannst þetta
gríðarlega spennandi. Verkefnið
vatt einfaldlega upp á sig vegna þess
áhuga sem við fundum fyrir. Ég tók
um svipað leyti sæti í stjórninni
sjálfur. Eitt leiddi af öðru og það
stóðu á okkur spjótin að stýra miklu
stærra verkefni en til var stofnað í
fyrstu. Lykillinn að því að þetta var
hægt var að samstaða tókst milli Há-
skólans í Reykjavík og Háskóla Ís-
lands um að standa sameiginlega að
verki, leggja til sérfræðinga og
gagnagrunna. Loks fengum við gríð-
arlega mikilvægan fjárhagslegan
stuðning frá Actavis til að fjármagna
rannsóknaþáttinn og þátttöku fimm
borga að auki. Við höfum líka notið
velvilja forsetaembættisins sem er
ákveðinn gæðastimpill á alþjóðavett-
vangi.“
Reykjavík verður ein af borgunum
innan verkefnisins og Dagur leggur
áherslu á að forvarnarstarf sé afar
mikilvægt og viðvarandi verkefni á
heimavelli sem annars staðar.
Forgangsverkefni í forvörnum
„Það hefur verið rætt að efna til
átaks í tengslum við þetta alþjóðlega
forvarnarverkefni þar sem við erum
ekki síður að virkja okkar samfélag
en aðrar borgir. Það væri sérkenni-
legt ef við værum að senda okkar
besta fólk til að kenna öðrum en
nýttum okkur ekki þau ráð sjálf, eins
og við höfum reyndar gert í bráðum
tíu ár. Við eigum tvímælalaust að
gera það að forgangsverkefni að
auka þátttöku barna og ungmenna í
íþrótta- og félagsstarfi, nýta skólana
markvissar og senda áfram skýr
skilaboð til foreldra sem eru auðvit-
að lykilhópur til að ná árangri. Ég
held að við áttum okkur ekki á því
hve mikið hefur miðað nema að
hugsa tíu ár til baka. Þá gengum við
út frá því sem vísu að reglur um úti-
vistartíma væru eitthvað sem ekki
yrði farið eftir á Íslandi. Þetta er
gjörbreytt. Við gengum líka út frá
því að það væri óbreytanlegt að mið-
bær Reykjavíkur væri yfirfullur af
fullum unglingum um hverja einustu
helgi. Þetta hefur verið hreinsað upp
með töluverðu átaki borgarinnar,
lögreglu og foreldrasamtaka. Í
nokkur ár þurftu foreldrar að sækja
börnin sín niður í bæ eftir löggiltan
útivistartíma. Afleiðingin er sú að
unglingar sjást þar ekki lengur eftir
ákveðinn tíma. Að baki þessu eru
skýr skilaboð frá yfirvöldum og
breytt hugarfar foreldranna sjálfra
sem eru farnir að axla ábyrgð á ung-
lingunum sem hópi á allt annan hátt.
Unglingar eru börn sem enn eru í
ábyrgð – átján ára ábyrgð. Þetta
skiptir mjög miklu máli. Við höfum
notað slagorðið „Elskaðu óhikað“, og
með því erum við að segja: Ekki vera
hrædd við að setja börnum og ung-
lingum mörk. Foreldrar eru hættir
að gangast inn á gömlu klisjuna um
að: „allir hinir mega það“ og eru
farnir að ráðfæra sig hverjir við aðra
þess í stað.“ Þessi samstaða foreldra
var efld m.a. með því að senda reglur
um útivistartímana inn á heimilin
sem segul á ísskápinn og nú hafa
Reykvíkingar líka fengið geðorðin
tíu í formi seguls á ísskápinn. Dagur
útilokar ekki að foreldrar fái líka á
ísskápssegli helstu atriði sem skipta
máli til að sporna gegn því að börnin
þeirra leiðist út í eiturlyf. „Ætli það
endi ekki með því að allir verði að
tvöfalda ísskápsplássið?
Foreldrar eru breytilegur hópur
og börnin líka og það má ekki láta
deigan síga. Ég held að stóru verk-
efnin framundan lúti annars vegar
að skólunum sem geta verið gríðar-
lega mikilvægur vettvangur fyrir
forvarnir.“
Framhaldsskólinn brotalöm
„Rannsóknir benda til að við séum
ekki að nýta þá til fulls. Hins vegar
þarf hvatningu til þátttöku í íþrótta-
félögum, tónlistarnámi og skipu-
lögðu félagsstarfi. Ég held að það sé
ákveðin hætta í því fólgin að allt of
mörg börn fari á mis við heilbrigða
hreyfingu í íþróttastarfi og fé-
lagsstarf af ýmsum ástæðum. Þeim
hópi sem æfir fjórum til fimm sinn-
um í viku fjölgar raunar lítillega en
að sama skapi fækkar í þeim hópi
sem hreyfir sig eitthvað. Þetta er
ekki nógu gott, ekki bara vegna þess
að íþróttir skipta máli í forvörnum
gegn fíkniefnum, heldur líka vegna
þess að við horfum upp á annan vax-
andi faraldur sem er offita. Til að
vinna gegn henni þarf að byrja strax
í æsku.“
Undir slagorðið „Átján ára
ábyrgð“ getur líka fallið sú skoðun
Dags að lengja eigi skólaskylduna til
átján ára aldurs. „Ég held að öllum
börnum eigi skilyrðislaust að standa
leikskólanám til boða og að samfelld
skólaskylda frá sex til átján ára sé
framtíðin og hugmynd sem þarf að
setja rækilega á dagskrá. Brottfall
úr framhaldsskólunum á Íslandi er
allt of mikið og nauðsynlegt er að
koma til móts við þann hóp sem ekki
finnur sig í framhaldsskólanum eins
og hann er, meðal annars með auknu
námsframboði á sviði iðn- og verk-
greina auk þess sem starfsnám þarf
að stórauka. Við eigum einfaldlega
ekki að sætta okkur við að yfir 90%
ungmenna í nágrannalöndunum
ljúka námi á framhaldsskólastigi en
aðeins 60% á Íslandi. Frá sjónarhóli
forvarnar blasir við að þegar fram-
haldsskólinn er brotalöm skiptir
mjög litlu máli hvaða árangri við
náum í forvörnum með börnunum
meðan þau eru í grunnskóla ef þau
eru síðan bara látin róa þegar þau
eru sextán ára. Það er auðvitað
vendipunktur í lífinu hjá mjög mörg-
um. Ég held að það sé fyllsta ástæða
til að ræða það hvernig við eigum að
axla þessa ábyrgð sem samfélag
gangvart ungu fólki á framhalds-
skólaaldri.“
Það sem m.a. veldur Degi og fleir-
um áhyggjum er að á meðan dregur
úr fíkniefnaneyslu og neyslu áfengis
og tóbaks meðal grunnskólabarna,
tekur neyslan stökk um leið og
krakkar byrja í framhaldsskóla. Að
auki ná framhaldsskólarannsóknirn-
ar ekki til þeirra sem flosna upp úr
námi. „Við náum sorglega slökum
árangri varðandi brottfall miðað við
nágrannaþjóðir okkar á Norðurlönd-
unum og þótt víðar væri leitað. Við
hljótum að fara að setja brottfallið á
dagskrá sem eitt af helstu sam-
félagsmeinum samtímans. Ég get
ekki séð að neitt sé fengið með því að
15–16 ára krakkar hætti í skóla, fari
út á vinnumarkaðinn án nauðsyn-
legrar grunnmenntunar sem býr
þau undir framtíðina. Þess vegna
held ég að fyllsta ástæða sé til að
ræða jafnróttækar lausnir og lengda
skólaskyldu. Við núverandi ástand
verður ekki unað.“
Þetta er ný umræða á Íslandi,
a.m.k. á opinberum vettvangi. En
hún er á dagskrá t.d. í Finnlandi, að
sögn Dags. „Þar hefur menntamála-
ráðherrann tjáð sig og gert sig lík-
legan til að leggja lengingu skóla-
skyldu fram sem frumvarp. Í Svíþjóð
svo dæmi sé tekið er líka nánast svo
löng skólaskylda í reynd. Þar er öllu
ungu fólki fylgt eftir til átján ára ald-
urs og samfélagið sættir sig einfald-
lega ekki við að krakkar flosni upp
úr námi eins og við erum ótrúlega
umburðarlynd fyrir. Ég held að við
verðum að taka þetta verkefni svip-
uðum tökum og hópasöfnun ung-
linga í miðbænum fyrir tíu árum.
Það þarf einfaldlega að ganga í þetta
mál. Ég veit ekki um neinn sem talar
fyrir því grunnskólamenntun sé
nægjanlegur undirbúningur fyrir at-
vinnulíf framtíðarinnar. Framhalds-
skólann þarf að rífa upp, bjóða upp á
fjölbreyttara námsframboð og lík-
lega er fljótlegasta leiðin til þess að
ná betri árangri að flytja hann yfir á
ábyrgð sveitarfélaga.“
Gildi skipulagðs frístundastarfs
Auk átján ára ábyrgðar foreldra
og skóla, m.a. með lengri skóla-
skyldu, telur Dagur að skipulagt frí-
stundastarf innan skóladagsins hafi
forvarnargildi og sé einnig mikil-
vægt til að auka samverutíma fjöl-
skyldunnar. „Nú erum við komin
með heilsdagsskóla þar sem börnin
eru átta tíma á dag. Í fyrsta lagi er
mjög mikilvægt að íþróttir og hreyf-
ing séu hluti af hinni hefðbundnu
námskrá en ég sé líka fyrir mér að
það þurfi að gera átak í því að opna
skólana fyrir íþróttafélögunum þeg-
ar hefðbundinni kennslu sleppir
þannig að það sé hægt að nota þessa
einn til tvo tíma á hverjum degi sem
eru ekki skipulagðir undir hefð-
bundna kennslu þannig að krakk-
arnir geti tekið þátt í hreyfingu, tón-
list eða öðru félagsstarfi. Auk þess
að opna skólana fyrir íþróttafélögum
og tónlistarskólum og öðru frístund-
astarfi barnanna vegna gerði þetta
að verkum að foreldrar þurfa ekki að
eyða tveimur til þremur tímum eftir
að skóla lýkur í skutl út um allan bæ
á íþróttaæfingar, í tónlistartíma og
annað frístundastarf.“ Tilraunaverk-
efni í þessa veru er þegar hafið með
íþróttaskóla innan grunnskólans fyr-
ir sex ára börn á vegum íþróttafélag-
anna og Dagur telur það lofa góðu en
halda þurfi áfram á þeirri braut.
Forseti Íslands, Ólafur Ragnar
Grímsson, er verndari verkefnisins
Ungmenni í Evrópu – gegn fíkniefn-
um og var viðstaddur undirritunina í
St. Pétursborg og sagði nokkur orð í
tengslum við hana. Í máli forsetans
kom m.a. fram að mikilvægt væri að
forvarnarverkefni af þessu tagi fest-
ist ekki í þröngum hópi yfirvalda,
sérfræðinga og nefnda heldur yrði
Átján ára ábyrgð
Dagur B. Eggertsson, læknir og borgarfulltrúi, er formaður
stýrihóps verkefnisins Ungmenni í Evrópu – gegn fíkniefn-
um, þar sem íslenskri nálgun við forvarnir verður beitt í
fleiri borgum Evrópu. St. Pétursborg er fyrsta borgin sem
formlega gerist þátttakandi en samkomulag þar að lútandi
var undirritað þar á miðvikudag. Steingerður Ólafsdóttir
fylgdist með og ræddi við Dag m.a. um lengingu skóla-
skyldu, forvarnir og foreldra.
Morgunblaðið/Ásdís
Dagur B. Eggertsson: „Unglingar eru börn sem enn eru í ábyrgð – átján ára
ábyrgð. Þetta skiptir mjög miklu máli.“