Morgunblaðið - 18.12.2005, Blaðsíða 11

fjölgun kröftugra fellibylja eins og Katrínar
sem lagði bandarísku borgina New Orleans í
rúst í haust. Einnig um aukin flóð sem urðu
sums staðar í miðhluta Evrópu síðastliðið sum-
ar.
Þá hafa loftslagsbreytingar einnig verið
tengdar fjölgun skógarelda að sumarlagi eins
og hrelldu Portúgala í sumar, vegna þess að
mun heitara og þurrara er orðið á Íberíuskag-
anum en áður.
Erfitt er að sanna að loftslagsbreytingar eigi
sök á einstökum flóðum eða eldum eða út-
breiðslu sjúkdóma, vegna þess að hitastig hefur
alltaf verið breytilegt ár frá ári og aðrir þættir
skipta einnig máli.
En náttúruhamfarir sem rekja má til lofts-
lagsbreytinga voru tvöfalt fleiri á tíunda áratug
síðustu aldar en á þeim níunda, skv. upplýs-
ingum frá Umhverfisstofnun Evrópu í Kaup-
mannahöfn.
Stjórnvöld víða um heim eru farin að velta því
fyrir sér hvernig bregðast verði við breytingum
sem óumflýjanlega fylgja hlýnun loftslags.
Franskir bændur eru til dæmis í talsverðum
mæli farnir að rækta korntegundir sem þola
betur meiri hlýindi en þær tegundir sem þeir
hafa ræktað til þessa.
Dæmi eru nefnd um skíðasvæði í Austurríki
sem ekki geta lengur reitt sig á snjó og hafa í
hyggju að bjóða í staðinn upp á göngustíga og
golfvelli.
Baráttan gegn losun gróðurhúsalofttegunda
er aðeins eitt þeirra verkefna sem blasa við
mannkyninu, einnig er nauðsynlegt að berjast
gegn annarri mengun, að viðhalda fjölbreyti-
leika lífríkisins og vistkerfis sjávar og varðveita
auðlindir á láði og legi.
Fullyrðingar um hlýnun er ekki hægt að
hrekja og langflestir vísindamenn telja að
ástæðuna megi rekja til losunar efna við iðn-
aðarframleiðslu, eða hún hafi í það minnsta auk-
ið hlýnun til muna frá því sem annars hefði ver-
ið.
Tíundi áratugur síðustu aldar var sá hlýjasti í
sögunni og árin 1998, 2002, 2003 og 2004 eru þau
heitustu síðan mælingar hófust. Skv. spá Had-
ley-stofnunarinnar í Bretlandi, sem rannsakar
og segir fyrir um veðurfar, verður ástandið
þannig í heiminum eftir 75 ár, um 2080, að ann-
að hvert sumar verður jafnheitt eða heitara en
sumarið 2003, þegar 20.000 dauðsföll í Evrópu
voru rakin til mikils hita.
Búist er við að fyrr hlýni í suðurhluta álf-
unnar en annars staðar, jafnvel að talsverðar
breytingar verði strax á næstu tveimur áratug-
um, að mati EAA. Og reiknað er með að mjög
kaldir vetur, sem komið hafa á tíu ára fresti að
meðaltali á síðustu þremur áratugum, muni
heyra sögunni til, skv. upplýsingum McGlade,
forstjóra EAA.
Vísindamönnum hefur nú þegar tekist að
finna óyggjandi sönnunargögn fyrir loftslags-
breytingum: „Allt þar til fyrir 10 árum rýndum
við aðallega inn í framtíðina og spáðum um
framhaldið,“ var haft eftir Roberto Bertollini,
forstjóra deildar sem sinnir heilsu- og umhverf-
ismálum á Evrópuskrifstofu Alþjóðaheilbrigð-
ismálastofnunarinnar (WHO), í grein í IHT fyrr
í haust sem áður var vitnað til. „En á síðustu ár-
um hefur okkur því miður tekist að mæla raun-
veruleg áhrif,“ sagði hann og undir það tekur
sænskur sérfræðingur.
„Breytingar á loftslagi hafa þegar haft greini-
leg áhrif,“ sagði Elisabeth Lindgren, starfs-
maður vistfræðideildar Stokkhólmsháskóla, í
sömu grein.
Sum best rannsökuðu dæmin hafa sænskir
vísindamenn sýnt fram á, en þeir hafa fylgst
með útbreiðslu skordýra sem bera með sér
sjúkdóma. „Við verðum vör við ákveðna sjúk-
dóma á svæðum þar sem þeirra hefur aldrei
orðið vart áður og aukningu þar sem þeir voru
fyrir.“ Þar ræðir aðallega um heilabólgur sem
aðeins hafa plagað manninn þar sem vetur eru
stuttir og mildir.
Á tíunda áratug síðustu aldar fengu íbúar í
Norður-Svíþjóð þær upplýsingar að þeir þyrftu
ekki að óttast umrædda sjúkdóma og gerðu
engar varúðarráðstafanir þegar haldið var í æv-
intýraferðir inn í skógana. Nú gefa sænsk yf-
irvöld hins vegar út kort á hverju vori með upp-
lýsingum um landsvæði þar sem fólk gæti verið
í hættu, og þau fara sífellt stækkandi.
Þrátt fyrir að Svíar hafi gert átak í því að
hreinsa stöðuvatnið kunna, Mälaren, skammt
utan Stokkhólms, á sjöunda og áttunda áratug
20. aldar hafa loftslagsbreytingar gert það að
verkum að öll sú vinna er unnin fyrir gýg. „Nú
er sjaldan hægt að synda í vatninu vegna hættu-
legra þörunga og baktería,“ segir Gesa Weyh-
enmeyer hjá sænska Landbúnaðarháskólanum
í Uppsölum í IHT.
Meðalhlýnun í Svíþjóð var um þrjár gráður á
Celcius yfir vetrarmánuðina á síðasta áratug
aldarinnar sem leið og það hefur gert það að
verkum að víða um landið festir snjó ekki lengur
og frost er ekki í jörðu. Ein afleiðing þess að
jarðvegurinn í kringum Mälaren frýs ekki leng-
ur er að óhreinindi berast í vatnið sem m.a. hef-
ur orðið til þess að drykkjarvatn Stokkhólms-
búa á það til að verða brúnleitt og þykir þá
heldur ókræsilegt.
„Allir eru af vilja gerðir til þess að leysa vand-
málið, en lausn er vandfundin,“ segir Weyhen-
meyer.
Yfirvöld á Ítalíu velta nú fyrir sér svipuðum
aðgerðum við baðstrendur Miðjarðarhafsins og
Svíar gripu til á sínum tíma.
Á stundum er auðvelt að bregðast við lofts-
lagsbreytingum: Sænska ríkisstjórnin hefur t.d.
hvatt skógarbændur til þess að planta nýjum
trjátegundum, sem vaxa betur í heldur hlýrra
loftslagi en verið hefur í landinu gegnum tíðina.
Í þýsku borginni Hamborg og Rotterdam í
Hollandi hafa nýjar hafnir verið byggðar með
það í huga að yfirborð sjávar hækki.
Annars staðar er talið að aðlögun að hækkun
sjávarmáls verði svo dýr að stjórnvöld bregðist
þannig við að láta náttúruna einfaldlega fara
sínu fram. Dæmi um það er að yfirvöld í sýsl-
unum Norfolk og Essex við suðausturströnd
Englands gaumgæfa að gera ekki einu sinni til-
raun til þess að koma í veg fyrir að ræktunar-
land við ströndina – svæði þar sem flóð hafa nú
þegar gert bændum grikk – lendi undir vatni
þegar sjávarborð hækkar. „Sums staðar er lík-
lega skynsamlegast að mannskepnan sætti sig
einfaldlega við þessa þróun og breyti strand-
lengjunni,“ segir Klein.
„Það sparar fjármuni og umrædd svæði geta
hugsanlega nýst betur með þessum hætti en
sem lélegt ræktunarland,“ sagði hann í áður-
nefndri grein International Herald Tribune.
Karl Gunnarsson, botnþörungafræðingur hjá
Hafrannsóknastofnun, segir fjölbreytileika líf-
vera mestan í hitabeltinu, ef nægur raki er fyrir
hendi. „Í sjó þar sem hann er heitur er fjöl-
breytileiki lífvera líka mestur.“
Karl segir ekki vitað með vissu hvaða áhrif
hlýnunin hefur hér norður frá. „Hér eru alltaf
sveiflur í hitastigi. 1930–1960 var tiltölulega
hlýtt tímabil og hitastigið í sjónum hér er ekki
komið upp fyrir það sem var á þeim tíma, en
samt hefur sjórinn við Ísland hlýnað á undan-
förnum árum frá síðustu áratugum.“
Ein afleiðing þess er að ákveðnar fisktegund-
ir veiðast á svæðum þar sem þær sáust ekki áð-
ur. „Á síðasta áratug erum við t.d. farin að sjá
skötusel fyrir norðan land sem áður fannst bara
við suðurströndina, útbreiðsla ýsunnar hefur
aukist og flundra hefur fundist við landið, sem
ekki var áður.“
Hann segir erfitt að fullyrða um það hvort
það sé hin hnattræna hlýnun sem veldur þess-
um breytingum eða hvort um sé að ræða nátt-
úrulegar sveiflur. „Það eru skiptar skoðanir á
því hvaða áhrif hnattræn hlýnun muni hafa hér
við land. Ef hér hlýnar bráðnar væntanlega ís
fyrir norðan okkur, sem veldur því að meira
bráðnunarvatn kemur að norðan en áður. Það
er sjór sem er kaldari og ekki eins saltur og sá
sem kemur sunnan úr Atlantshafi. Vegna þessa
gæti dregið úr hlýnun og það jafnvel valdið
kólnun.“
Karl telur illmögulegt að fullyrða nokkuð en
mögulegt sé að samhliða hlýnun verði meiri
sveiflur í veðurfarinu sem gætu hugsanlega
vegið upp á móti áhrifum af gróðurhúsaáhrif-
um.
„Við vitum heldur ekki um áhrif af bráðnum
[jökla í norðri] á fisk. Ef það er hlýnun sem veld-
ur breytingum hér má búast við að hingað komi
meira af suðrænum tegundum en áður, t.d.
makríll. Hann kemur oft hingað þegar hlýtt er,
og aðrar tegundir sem eru algangar fyrir sunn-
an okkur verða væntanlega algengar hér, lýsa
hefur t.d. sést oftar hér við land undanfarin ár
en áður.
Norrænar tegundir sem hafa verið hér á suð-
urmörkum sínum, t.d. loðnan, fara þá líklega
norðar. Við erum þegar farin að sjá breytingar
á hegðan loðnunnar sem við vitum ekki ná-
kvæmlega hvað veldur en hún virðist vera að
færðast norðar, að minnsta kosti ungloðnan.“
Karl telur hins vegar að hlýnun muni ekki
hafa áhrif á þorskinn, því hann sé bæði norðan
og sunnan við land; gangi alveg suður að Frakk-
landsströndum og langt norður fyrir Ísland.
Í skýrslu sem breska ríkisstjórnin lét vinna
og birt var í haust kemur einmitt fram að
minnkandi ís á heimskautum, stækkun eyði-
marka og hærra hitastig sjávar séu farin að
hafa margvísleg áhrif á lífríkið, t.d. hafi ferða-
mynstur sumra farfugla og annarra dýra breyst
og sumar tegundir, sem áður voru einskorðaðar
við suðrænar slóðir, hegrar, skjaldbökur og
fiskar af röndungaætt, séu nú að verða æ al-
gengari sjón á og við Bretlandseyjar og ein vað-
fuglategund, sem áður hafði vetrarstöðvar á
vesturströndinni, hefur nú flutt þær yfir á aust-
urströndina. Þá séu dæmi um farfugla, sem eru
hættir suðurferðum á haustin.
Sumar tegundir hafa fært sig norður á bóg-
inn undan hlýnandi sjó en í skýrslunni er bent á,
að ísbirnir og sumar selategundir eigi í fá hús að
venda haldi þróunin áfram.
Jafnvel litlar breytingar á hitastigi sjávar
geta haft alvarlegar afleiðingar fyrir svifið í
sjónum en það er að mörgu leyti undirstaða líf-
keðjunnar í honum. Til þess er rakin mikil
fækkun í ýmsum tegundum sjófugla við Skot-
land en fiskurinn, sem lifði á svifinu, er horfinn
að miklu leyti.
Í grein Haraldar Sigurðssonar jarðfræðings
hér í Morgunblaðinu fyrir skömmu kemur fram
að mælingar haffræðinga hafi sýnt að mestu
breytingar sem mælst hafa í heimshöfunum
hafi orðið undanfarinn áratug í hafinu norðan
og norðvestan Íslands, þar sem kaldur, saltur
og þungur sjór sekkur, og virkar sem mótorinn í
hringrás eða „færibandi“ heimshafanna.
Þar sagði hann einnig:
„Mælingar síðastliðin tíu ár sýna að nú er sjór
að verða seltuminni og léttist á þessum slóðum,
vegna vaxandi bráðnunar á Grænlandi og á öðr-
um svæðum í grennd við norðurpólinn, og kann
það að draga úr gangi færibandsins. Ef mót-
orinn er að hægja á sér, eins og mælingar gefa
til kynna, er hætta á að sjálfur Golfstraumurinn
– hitagjafi sá sem gerir Ísland byggilegt – hægi
einnig á sér. Þannig gæti hlýnandi loftslag á
jörðu leitt til staðbundinnar kólnunar á Íslands-
svæðinu. Óvissurnar eru enn miklar, bæði í
mælingum og í reiknilíkönum á þessu sviði vís-
indanna, en það má staðhæfa með sönnu að ekk-
ert rannsóknasvið er nú mikilvægara fyrir vel-
ferð Íslendinga en könnun loftslagsbreytinga,
og orsakir og afleiðingar þeirra.“
Karl Gunnarsson bendir á að súrni sjór dragi
það úr framleiðni svifþörunga, það hafi áhrif á
svifdýrin sem éti þörungana og koll af kolli upp
alla fæðukeðjuna. „Sjórinn í kringum Ísland er
mjög frjósamt svæði, hér er mikil endurnýjum í
efnum og framlegðin há og þess vegna eru mikil
fiskimið við landið.“
Hann telur þrátt fyrir allt langsótt að tengja
þá þróun sem hér var lýst við veiðar. „Það er
ekkert vitað um það hvað þessar breytingar geti
haft áhrif ofarlega í fæðukeðjunni,“ sagði Karl
við Morgunblaðið.
Á alþjóðlegu loftslagsráðstefnunni sem Sam-
einuðu þjóðirnar (SÞ) stóðu fyrir í Montreal í
Kanada og lauk í liðinni viku, var þess freistað
að ná samkomulagi um hversu mikið útblástur
gróðurhúsalofttegunda skuli minnkaður eftir
árið 2012, þegar annað stig Kyoto-bókunarinn-
ar tekur gildi. Það tókst ekki en hins vegar náð-
ist samkomulag um að aðilar að Kyoto-bókun-
inni hefji viðræður á grundvelli hennar um
áframhaldandi skuldbindingar iðnríkjanna eftir
2012, þegar fyrsta skuldbindingartímabili lýk-
ur. Athygli vakti að Bandaríkjamenn sam-
þykktu að taka þátt í þeim viðræðum.
Þetta var ellefti fundur rammasamnings SÞ
um loftlagsbreytingar og sá fyrsti eftir að
Kyoto-bókunin við samninginn gekk í gildi í
febrúar á þessu ári.
Alls stendur 141 ríki að rammasamningnum
en Bandaríkin – sem menga mest allra ríkja
jarðarinnar – hafa hins vegar neitað að stað-
festa margnefnda Kyoto-bókun. Gert er ráð fyr-
ir því, skv. henni, að 35 mestu iðnríki heims
minnki útstreymi koltvíoxíðs og fleiri svokall-
aðra gróðurhúsalofttegunda um 5,2% (miðað
við útblástur ársins 1990) milli áranna 2008 og
2012 en Bandaríkjastjórn telur að efnahagur
landsins ráði ekki við slíka breytingu.
Ástralía á heldur ekki aðild að Kyoto-bók-
uninni, en þetta eru einu iðnríkin sem ekki hafa
staðfest hana. Vert er að geta þess að hvorki er
tekið tillit til Kína né Indlands í Kyoto-bókun-
inni, en í báðum löndum er nú losað gríðarlegt
magn koltvísýrings út í andrúmsloftið.
hlýnunar á jörðinni
Reuters
Kolsvartan reyk leggur frá eldinum, sem kviknaði í olíubirgðastöðinni í Hemel Hempstead fyrir viku.
32 þúsund lítrum af vatni á mínútu var dælt á eldinn, sem var sá mesti í Evrópu frá seinna stríði og
mengunin eftir því.
skapti@mbl.is
Reuters
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 18. DESEMBER 2005 11