Morgunblaðið - 18.12.2005, Blaðsíða 46

46 SUNNUDAGUR 18. DESEMBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
NÝLEGA yfirstaðin kynning á ís-
lenskri list í Köln gefur tilefni til
hugleiðinga um vissa hugarfarslega
þætti menningartengsla Þýskalands
og Íslands. Samband
þessara tveggja landa
hefur löngum verið
sérstakt. Fyrir utan
Norðurlandabúa eru
Þjóðverjar þeir ná-
grannar okkar í Evr-
ópu sem mestan áhuga
og þekkingu hafa á Ís-
landi.
Þrátt fyrir hug-
myndafræðilega mis-
notkun nasista á nor-
rænum goðsagnaarfi
hefur Ísland haldið
áfram að heilla marga
Þjóðverja. En hug-
myndin um Ísland hefur breyst.
Áherslan hefur færst frá sagnaarf-
inum yfir á náttúru Íslands. Þetta
gerist á sama tíma og Þjóðverjar
hafa að miklu leyti glatað náttúru
síns eigin lands. Óvíða er jafn mikil
umræða um umhverfismál og nátt-
úruvernd eins og í Þýskalandi. Í
huga margra Þjóðverja er Ísland
eitt örfárra landa sem hafa sloppið
við afleiðingar efnaiðnaðar og rask
á vistkerfi sem þýsk náttúra líður
fyrir.
Ef litið er til þýskrar fjölmiðla-
umfjöllunar um Ísland eru íslensk
þjóðareinkenni iðulega sett í sam-
hengi við villta og ósnortna náttúru
landsins. Í móðurlandi rök- og
tæknivæðingar nútímans þar sem
„dulmagnið“ er horfið, eins og þýski
félagsfræðingurinn Max Weber
komst að orði fyrir tæpri öld, þykir
eyjan í Norðurhafi, þar sem fólk
trúir á álfa og tröll, afskaplega for-
vitnileg. Þarna lifir
þjóðtrú sem Þjóð-
verjar þekkja varla
lengur af eigin raun.
Íslendingar birtast
þýskum blaðamönnum,
ef dæma má ýmsar
blaðagreinar og sjón-
varpsþætti um Ísland,
sem hálfgerðir álfar.
Svo virðist sem margir
þýskir blaðamenn leiti
eftir náttúrubarninu í
íslenskum viðmæl-
endum sínum, og grafi
hér upp allt sem er
skrýtið og sér-
viskulegt. Íslendingar gangast iðu-
lega upp í þessu hlutverki og halda
sjálfir á lofti ímyndinni um eins-
konar nútímalega náttúruálfa.
Ástæðan fyrir því hve margir Þjóð-
verjar einblína á þessa þætti í
ímynd Íslands hlýtur að vera sú að
landið er þeim griðastaður fyrir
hreina náttúru, þjóðtrú og skemmti-
lega óstýriláta manngerð sem þrífst
vart lengur í þeirra eigin þéttbýla,
iðnvædda, staðlaða, niðurnjörvaða
og náttúrunídda landi.
Einn íslensku listamannanna sem
sýndi verk sín á listkynningunni í
Köln, Ósk Vilhjálmsdóttir, stóð þar
fyrir gerningi sem var eins og ör
sem miðaði í hjarta hinnar rómant-
íseruðu myndar af Íslandi. Ósk mál-
aði eftirfarandi texta á þýsku eld-
rauðum stöfum á vegg í
sýningarrýminu:
„Í Skítlandi er allt að fara í skít.
Skítþjóðverjarnir elska Skítland.
Þeir halda að Skítlendingarnir lifi í
sátt við náttúruna. Skítþjóðverj-
arnir sjá skítálf eða skíttröll í hverj-
um einasta Skítlendingi.
Á hálendi Skítlands mun verða til
risastórt skítlón svo að amerískt
skítfyrirtæki geti keypt ódýra skít-
orku til þess að reka stóra skítál-
bræðslu. Þetta risavaxna skítverk-
efni mun eyðileggja hálendi
Skítlands. Skítlendingarnir halda að
þeir muni græða fullt af skítpen-
ingum.
Nú hafa skítþýskir listasafn-
stjórar sett upp sýningu á skítlist
frá Skítlandi.“
Augljóslega passar þessi mynd af
Skítlandinu ekki við ímyndina af
hinu hreina Íslandi. Með verki sínu
vill Ósk draga fram þann tvískinn-
ungshátt sem er að finna bæði í
þýskri og íslenskri afstöðu til nátt-
úrunnar. Ísland er markaðssett sem
land hinnar hreinu og ósnortnu
náttúru á sama tíma og hálendið er
lagt undir tröllauknar stíflur og
stóriðjuvæðing er í fullum gangi.
Verk Óskar snertir líka annað
mál. Það hefur verið merkilega
hljótt um Kárahnjúkavirkjun í
þýskum fjölmiðlum. Það hefði mátt
ætla að hinir umhverfismeðvituðu
þýsku fjölmiðlamenn hefðu aldeilis
gert þessu máli skil, enda er Kára-
hnjúkavirkjun á svörtum lista
World Wildlife Fund yfir nýjar
virkjanir sem valda óverjandi um-
hverfisspjöllum. Hvernig stendur á
þessari sérkennilegu þögn? Hvers
vegna sýna þýskir Íslandsvinir ekki
ást sína í verki? Kann ein ástæðan
að vera sú að umhverfisspjöllin á
hálendinu ógni draumsýninni um
hina hreinu og óspjölluðu náttúru
landsins? Er þessi draumsýn
kannski Þjóðverjum nauðsynleg til
þess að komast af í sínu eigin landi?
Þegar náttúran heima fyrir er „í
skít“ er gott að eiga sér draumaland
hreinnar náttúru annars staðar.
Vart þarf að geta þess að það fór
hljótt um þetta verk Óskar í fjöl-
miðlaumfjöllun um Íslandskynn-
inguna. Það hefur komið óþægilega
við þá sem næra staðalhugmyndir
og þá sem nærast á klisjum um Ís-
land. En list stendur ekki undir
nafni ef hún hættir að ögra.
Að einu leyti tók Íslandskynn-
ingin í Köln fram hinni stóru og 50
milljóna króna dýru kynningu á ís-
lenskri menningu og list sem fram
fór í París fyrir ári: Landsvirkjun
var ekki kölluð til, en fyrirtækið var
á menningarkynningunni í París
með yfirgripsmikla og glæsta sýn-
ingu á hinni „hreinu, endurnýj-
anlegu, íslensku orku“. Lands-
virkjun hefur á undanförnum árum
eytt hundruðum milljóna króna í
boðun virkjana- og stóriðjustefnu.
Til að fegra ímynd sína hefur fyr-
irtækið m.a. styrkt fjölda lista-
manna sem sýna verk sín m.a. í
virkjunum fyrirtækisins. Hið hug-
rakka verk Óskar, „Skítland“, er
ekki síst sett til höfuðs þeim lygum
sem Landsvirkjun og íslensk stjórn-
völd boða með goðsögninni um að
orkan sem verður framleidd í Kára-
hnjúkavirkjun sé „hrein og end-
urnýjanleg“.
Klisjur og draum-
sýnir um Ísland
Sigríður Þorgeirsdóttir
fjallar um sýningu íslenskra
listamanna í Köln
’… list stendur ekkiundir nafni ef hún hætt-
ir að ögra.‘
Sigríður
Þorgeirsdóttir
Höfundur er heimspekingur.
„Með verki sínu vill Ósk draga fram þann tvískinnungshátt sem er að finna
bæði í þýskri og íslenskri afstöðu til náttúrunnar.“