Morgunblaðið - 22.01.2006, Blaðsíða 18

Ég og samstarfskona mínsátum saman fyrir lönguog spjölluðum eftir langandag á rannsóknarstofunni.Við grínuðumst með hvað
það væri nú gaman að fá einhvern
tímann birta eftir sig grein í Nature.
Hugmyndin virkaði hins vegar fráleit
og okkur óraði ekki fyrir að hún yrði
að veruleika!“ segir Ragnhildur.
Uppgötvunin sem þær og sam-
starfsfólk þeirra gerðu kollvarpar áð-
ur viðteknum hugmyndum í tauga-
vísindum. Þótt langt sé í land áður en
hægt verður að huga að lyfja-
framleiðslu, er ljóst að niðurstöð-
urnar gætu aukið verulega skilning á
því hvað gerist við mænuskaða, heila-
lömun, heilablóðfall og hjá sjúk-
lingum með MS. Almennt séð munu
niðurstöðurnar beina augum vísinda-
manna að frumum sem áður voru lítt
rannsakaðar en gætu verið margfalt
mikilvægari en áður var talið.
Uppgötvuðu viðtaka í stoðfrumum
Taugafrumurnar bera boð um lík-
ama okkar og það er þannig sem við
hreyfum okkur og hugsum. Til að
boðin berist frá einni taugafrumu til
annarrar nógu hratt þannig að við
getum sem dæmi hugsað um að
hreyfa á okkur stóru tána og gert það
sekúndubroti síðar, þarf þar til gert
slíður að vera utan um taugaendana.
Ákveðnar tegundir af stoðfrumum,
svokallaðar smágriplufrumur,
mynda þetta slíður. Skemmist þessar
stoðfrumur eða deyi, ná taugaboð
ekki að fara á milli með eðlilegum
hætti. Það er eitt af því sem gerist við
ofangreinda taugasjúkdóma.
Ragnhildur bendir á að það sem að
hluta til orsaki skemmdina sé tauga-
boðefnið glútamate. Þótt efnið sé
nauðsynlegt geti of mikill styrkur
þess verið hættulegur. Hún og sam-
starfsfólk hennar uppgötvuðu hvern-
ig taugaboðefnið getur mögulega
skemmt umræddar stoðfrumur. Það
binst viðtaka, eða prótíni sem kallað
er NMDA-viðtaki, sem áður var ein-
ungis talinn vera á taugafrumum.
Vísindafólkið fann hann hins vegar í
þessum stoðfrumum. Viðtakinn
hleypir of mörgum kalk-jónum inn í
frumurnar og orsakar dauða þeirra.
Það er fundur þessa viðtaka sem
telst til nýmæla í taugavísindum og
hnekkir áður viðteknum hugmynd-
um um stoðfrumurnar.
„Það var orðin hálfgerð kennisetn-
ing að stoðfrumurnar hefðu ekki
þessa ákveðnu viðtaka og menn
hugsuðu ekki einu sinni um aðra
möguleika. Ef hægt er að hindra að
viðtakinn verði virkur, er að öllum
líkindum hægt að hindra að stoð-
frumurnar skemmist,“ segir Ragn-
hildur. Aðferðafræðin sem hún not-
aði við rannsóknina var óvenjuleg.
Um aðferð var að ræða sem tauga-
frumur eru venjulega rannsakaðar
með.
Sérhæfð meðferð ef til vill möguleg
Ragnhildur var fyrsti höfundur
greinarinnar í Nature en vann rann-
sóknina ásamt hinni norsku Lindu
Bergersen, Pauline Cavelier frá
Frakklandi og leiðbeinandanum
David Attwell.
„Þetta er eins og að hafa unnið gull
í 4 sinnum 100 metra boðhlaupi á
Ólympíuleikunum,“ var haft eftir
Lindu í norskum dagblöðum. Sjálf er
Ragnhildur glöð og sæl með upp-
götvunina og segir að hún hafi ekki
átt von á að rannsóknin næði þetta
langt.
Fundurinn gæti haft þýðingu varð-
andi þróun lyfja í framtíðinni. „Ég
legg áherslu á að hann gæti það, en
gerir það ekki sjálfkrafa,“ segir hún.
„Við getum auðvitað bara látið okkur
dreyma. Það er ekki fyrr en eftir
kannski 10 eða 15 ár sem einhver lyf
gætu komið á markaðinn, því þessar
niðurstöður eru nýjar og þetta tekur
allt tíma. Það sem er mikilvægt núna
er að við höfum uppgötvað að stoð-
frumurnar hafa þennan viðtaka og
auk þess komumst við að því að hann
hefur athyglisverða eiginleika. Þótt
þetta sé sami viðtaki eða sama prótín
og er í taugafrumum, hefur hann
aðra eiginleika. Það gefur von um að
hægt verði að þróa sértæk lyf sem
eingöngu virka á stoðfrumurnar en
ekki allar taugafrumur í heilanum.
Með því mætti komast hjá alvarleg-
um aukaverkunum og meðferðin yrði
markvissari,“ segir Ragnhildur.
Lyfjameðferðin hefði þá ekki áhrif á
alla almenna heilastarfsemi.
„Hugsanlega – og ég endurtek
hugsanlega – má í framtíðinni finna
lyf sem hægt verður að gefa í erfiðri
barnsfæðingu til að koma í veg fyrir
skaða á stoðfrumum í heila og mænu
barnsins. Þannig mætti minnka líkur
á heilalömun þess. Það sama má
segja um heilablóðfall. Rannsóknir á
MS-sjúkdómnum þurfa hins vegar
meiri tíma.“
Það sem rennir enn styrkari stoð-
um undir óvænta niðurstöðu Ragn-
hildar og félaga er að á sama tíma og
þau fundu NMDA-viðtakann í stoð-
frumum í heila og mænu músa, fundu
vísindamenn í Leicester hann í sjón-
taug músa. „Það að niðurstöðurnar
séu birtar samtímis er í raun gott fyr-
ir báða aðila því það gefur þessu
meira vægi,“ segir Ragnhildur.
Viðbrögðin hafa ekki látið á sér
standa. Tímaritið Science valdi nið-
urstöður hópanna sem uppgötvun
vikunnar í taugavísindum
(breakthrough of the week) og út-
dráttur úr greinunum mun birtast í
Nature Review. Þar eru birtar vel
valdar yfirlitsgreinar í taugavísind-
um.
Grundvallaratriði fyrir góð lyf er
skilningur á sjúkdómunum
MS er taugasjúkdómur sem leggst
á taugafrumur miðtaugakerfisins,
það er heila og mænu. Þetta er al-
gengasti taugasjúkdómurinn sem
veldur fötlun í Evrópu. Vegna
skemmda á taugaslíðrunum fara
taugaboð að berast of hægt. Afleið-
ingarnar verða þær að sjúklingurinn
missir stjórn á hreyfingum líkamans
og margvíslegri líkamsstarfsemi og
endar oft mikið fatlaður. Á íslensku
nefnist sjúkdómurinn heila- og
mænusigg en hann gengur oftast
undir erlendu skammstöfuninni MS
(multiple sclerosis). MS er enn
ólæknandi, þótt köstum megi fækka í
takmarkaðan tíma með lyfjagjöf og
sjúkraþjálfun geti komið að gagni.
„MS er afar flókinn sjúkdómur og
margir þættir virðast spila saman.
Ýmsum lyfjum er beitt gegn MS en
af því að við skiljum sjúkdóminn ekki
nógu vel eru lyfin ekki nógu góð. Ef
við ætlum að geta lagað eitthvað
verðum við fyrst að skilja það,“ segir
Ragnhildur. Hana langar að halda
áfram að rannsaka áðurnefndar stoð-
frumur og sjá að hverju hún kemst
varðandi mögulegan þátt þeirra í
MS. Í bígerð er að sækja um rann-
sóknarstyrk hjá Royal Society til
næstu fjögurra ára.
„Fundur NMDA-viðtakans er ekki
töfralausnin fyrir MS. Mig langar
hins vegar að athuga hversu stórt
hlutverk hann leikur og nýta tæknina
sem ég er með til að skoða þetta á
annan hátt en gert hefur verið. Með
nýjum aðferðum komast menn oft að
einhverju nýju, enda er sjónarhornið
þá annað. Þegar velt er við steinum
hlýtur eitthvað að finnast og þessum
steinum hefur ekki verið velt al-
mennilega fyrr.“
Stúdentspróf á þremur árum
Ragnhildur er fædd í Reykjavík
árið 1975. Hún lauk stúdentsprófi frá
MH á einungis þremur árum og BS-
prófi í lífefnafræði frá Háskóla Ís-
lands árið 2000. Ragnhildur deildi
Hvatningarverðlaunum Jóhanns Ax-
elssonar með Mörtu Guðjónsdóttur
þegar þau voru veitt í fyrsta sinn árið
2001. Þau eru veitt ungum vísinda-
mönnum fyrir framúrskarandi rann-
sóknir í lífeðlisfræði og skyldum
greinum.
Aðspurð hvers vegna hún ákvað í
doktorsverkefninu að beina sjónum
að stoðfrumunum sem mynda tauga-
slíðrið, segir hún einlæg: „Veistu,
mig hefur hreinlega alltaf langað að
rannsaka þær. Af einhverjum
skrýtnum ástæðum hefur mér alltaf
fundist þær spennandi. Mér fannst
áhugavert að skoða eitthvað sem lítið
hefur verið rannsakað. Ég vann líka
einu sinni hjá Sjálfsbjörg við með-
höndlun MS-sjúklinga og hefur alltaf
langað að gera eitthvað með þennan
sjúkdóm. Það er afar erfitt að finna
lækninguna en mig langaði að reyna
að skilja MS betur. Mig langaði líka
að skilja betur heilann yfirhöfuð. Frá
því að ég man eftir mér hefur mér
fundist heilinn vera ofsalega spenn-
andi! Þegar ég var 17 ára vissi ég að
vildi læra taugavísindi. Ég var hins
vegar mjög ung þegar ég sagðist
ætla að verða vísindamaður, án þess
reyndar að vita hvað það væri!“
Legókubbar á rannsóknarstofu
Rannsóknin er hluti af doktors-
verkefni Ragnhildar sem skilaði
doktorsritgerðinni síðastliðinn
fimmtudag. Einungis 8 af 200 voru
teknir inn í námið. Ragnhildur við-
urkennir að á bak við verkefnið sé
mikil vinna. „Jú, jú, ég kom stundum
ekki út af rannsóknarstofunni fyrr en
seint um nóttina,“ segir hún og hlær.
„En það var ekki alltaf!“
Sambýlismaður Ragnhildar er
Massimiliano Polli frá Ítalíu. Þau
eiga dótturina Melkorku Eleu sem er
5 ára, að verða 6. „Massimiliano hef-
ur verið meira og minna heima að sjá
um hana. Melkorka fær samt stund-
um að vera hjá okkur á rannsókn-
arstofunni og finnst það voða gaman.
Hún er með legókubbana sína
hérna,“ segir Ragnhildur.
Hún bendir á að víða standi ís-
lenskir vísindamenn sig vel. „Til að
þeir sem eru á Íslandi nái hins vegar
að birta greinar á þessum stóra
markaði, vantar meira fjármagn. Við
höfum hæfileikana og vinnuþrekið en
missum vísindafólk gjarnan erlendis
og seljum því allt í burtu. Það er
sorglegt. Ég er viss um að ef lagt
væri meira fjármagn til grunnrann-
sókna á Íslandi, væri vel hægt að
stunda frábærar rannsóknir þar.“
Ragnhildur bendir á að hvað gerist
í framtíðinni varðandi rannsóknir og
lyfjaþróun fyrir taugasjúkdóma
verði að koma í ljós. Næsta verkefni
hjá henni sjálfri verður hins vegar að
verja doktorsverkefni sitt.
18 SUNNUDAGUR 22. JANÚAR 2006 MORGUNBLAÐIÐ
JÓHANN Axelsson, prófessor emeritus í lífeðlisfræði við
læknadeild Háskóla Íslands, var leiðbeinandi Ragnhildar í
lokaverkefni hennar í Háskólanum. „Ferill Ragnhildar er
glæsilegur, bæði hér heima og erlendis,“ segir hann.
Fyrstu kynni Jóhanns af Ragnhildi voru þegar hún
knúði dyra hjá honum og kvaðst ætla að verða taugalíf-
eðlisfræðingur. „Þetta gladdi mig. Ég hafði haft þessa
drauma sjálfur en spurði hana samt hvort þetta hefði
komið yfir hana nýlega. Hún sagðist alltaf hafa ætlað sér
þetta. Þegar Ragnhildi bar að garði var ég einmitt að
íhuga að leita skýringa á skammdegisþunglyndi og vant-
aði aðstoðarmann. Fólk með köllun er ekki á hverju strái svo ég réð Ragnhildi
á staðnum,“ segir Jóhann. Hann bætir við að þetta sé ein þeirra augnabliks-
ákvarðana sem hann hafi aldrei iðrast.
Merkileg uppgötvun sem kollvarpar viðteknum hugmyndum
„Ragnhildur hafði grunnmenntun í lífefnafræði og átti ekki erfitt með að
skilja mólikúlið og manneskjuna, sameindina og heildina. Hún fór fljótlega að
hafa sjálf frumkvæði. Hún flutti erindi á alþjóðlegri ráðstefnu um niðurstöð-
urnar og birti grein með mér sem fyrsti höfundur og fleiri greinar sem annar
höfundur – allt á meðan hún var enn í námi við Háskólann,“ segir Jóhann.
Að sögn Jóhanns eru niðurstöðurnar sem birtar eru í Nature afar þýðing-
armiklar. „Þetta er tímamótagrein og afar merkileg uppgötvun. Hún getur
jafnvel boðað alveg nýja leið til að eiga við sjúkdóm á borð við MS. Vísinda-
rannsóknir byggjast á því að kollvarpa áður viðteknum hugmyndum og kenn-
ingum og Ragnhildur gerir það svo sannarlega í þessari rannsókn.“
Vísindakona veltir við steinum
Morgunblaðið/Jón Svavarsson
Ragnhildur Káradóttir hefur ásamt samstarfsfólki sínu gert merkilega uppgötvun í taugavísindum. „Ég var mjög ung
þegar ég sagðist ætla að verða vísindamaður, án þess reyndar að vita hvað það væri!“ segir Ragnhildur.
Niðurstöður nýlegrar greinar í vísindatímaritinu Nature
gætu aukið verulega skilning á MS-sjúkdómnum og öðrum
taugasjúkdómum. Fyrsti höfundur greinarinnar er ung, ís-
lensk vísindakona, Ragnhildur Káradóttir. Sigríður Víðis
Jónsdóttir ræddi við Ragnhildi sem á að baki glæsilegan
feril og var ein af fáum útvöldum til að komast í doktors-
nám í taugavísindum við University College London.
’Mér fannst áhuga-vert að skoða eitt-
hvað sem lítið hefur
verið rannsakað. Ég
vann líka einu sinni
hjá Sjálfsbjörg við
meðhöndlun MS-
sjúklinga og hefur
alltaf langað að gera
eitthvað með þenn-
an sjúkdóm.‘
sigridurv@mbl.is
Fólk með köllun er
ekki á hverju strái