Morgunblaðið - 22.01.2006, Blaðsíða 34

34 SUNNUDAGUR 22. JANÚAR 2006 MORGUNBLAÐIÐ
L
átið er að því liggja í
München að heimur-
inn sé enn að súpa
seyðið af manndráp-
unum sem kennd
eru við borgina. Þau
séu hornsteinninn að
hringekju hryðju-
verkaárása araba og Ísraelsmanna
þar sem enginn finnst sigurvegarinn.
Endalaust blóðbað sem við fréttum af
á hverjum degi. München-vígin séu
upphafið að hermdarverkum Palest-
ínumanna og farið með viðgang
þeirra líkt og þau séu svör við aftök-
um Ísraelsmannanna.
Slíkar ályktanir geta tæpast talist
góður sannleikur. Löngu fyrir fjölda-
morðin í München höfðu arabar, eða
málaliðar tengdir Palestínumönnum,
breytt flugstöðvarbyggingunni í Tel
Aviv í blóðvöll og komið fyrir sprengj-
um í þotu frá Swissair. Rænt farþega-
þotum, starfað með öðrum hryðju-
verkahópum, m.a. þýskum og
japönskum, þjálfuðum og að ein-
hverju leyti fjármögnuðum af gamla
sovétinu. Myndin hefst á því að Pal-
estínumenn komast inn í ólympíu-
þorpið (með hjálp galvaskra Banda-
ríkjamanna), taka ellefu Ísraelsmenn
í gíslingu og setja síðan fram kröfur
um að þeim og félögum þeirra í fang-
elsum verði sleppt úr landi. Á flug-
vellinum upphefst röð mistaka sem
enda í blóðsúthellingum og kosta gísl-
ana og flesta hryðjuverkamennina líf-
ið. Það líður ekki á löngu uns Golda
Meir fær Mossad, leyniþjónustu Ísr-
aels, það afdrifaríka hlutskipti að
ganga á milli bols og höfuðs á þeim
sem stóðu að drápsgenginu og til-
heyrðu öfgasamtökunum Svarta
september.
Haus fyrir haus
Síðan beinist athyglin að aftöku-
hópnum sem var valinn af kostgæfni
af ráðamönnum Ísraelsríkis. Undir
forystu Avners (Eric Bana) og ann-
arra meðlima hópsins, sem eru m.a.
leiknir af Daniel Craig, Ciarán Hinds
og Mathieu Kassovitz, er hafist handa
og einn af öðrum falla Palestínu-
mennirnir í valinn. Leikurinn berst
vítt og breitt, Avner fær franska upp-
ljóstrara í lið með sér og engum er
þyrmt. Avner stendur fljótlega ógn af
gjörðum sínum, sjálfur á hann fjöl-
skyldu sem hann getur ekki sinnt ár-
um saman.
Spielberg tekur áhættu
Hvers vegna er Spielberg að ýfa
upp þessa rösklega þrítugu atburða-
rás, ekki síst þegar allt logar í átökum
og deilum á milli araba- og gyðinga-
heimsins og leikstjórinn sjálfur ekki
aðeins einn sá virtasti í sinni stétt
heldur mest áberandi gyðingurinn í
öllum kvikmyndaheiminum. Hann
gerði Schindler’s List, sem fjallar um
helförina á hendur gyðingum í síðari
heimsstyrjöldinni, og ánafnaði allan
hagnaðinn sjóði til styrktar stofnun
sem hefur það hlutverk að safna við-
tölum við þá sem lifðu hryllinginn af.
Spielberg segist ekki geta hugsað
sér að þegja til að viðhalda vinsæld-
um sínum. „Þar að auki er ég kominn
á þann aldur að ég glata sjálfsvirðing-
unni ef ég tek ekki áhættu. Og þetta
var mikilvæg ákvörðunartaka.“ Síð-
ustu tvö árin voru Spielberg erfið,
hann lauk við tvær stórmyndir, War
of the Worlds og München, og seldi
DreamWorks, óskabarnið sem hann
stofnaði með félögum sínum David
Geffen og Jeffrey Katzenberg. Þar
með lauk veigamiklum þætti í lífi
hans, drauminum að eiga sitt eigið
kvikmyndaver.
Mun lengri tími, eða sex ár, er lið-
inn frá því að Spielberg tók ákvörðun
um að gera München. Hún er mikið
til byggð á bókinni Vengeance eftir
kanadíska blaðamanninn George Jo-
nas. Nýta handritshöfundarnir, Eric
Roth og leikritaskáldið Tony Kus-
hner, spennuhlaðna framvindu bók-
arinnar og siðferðilegar spurningar
um hryðjuverk og gagnhryðjuverk,
upptök og afleiðingar og ábyrgðina
sem lögð var Avner og félögum á
herðar. Þegar aðgerðin fer í gang og
Ísraelsmennirnir koma fram hefnd-
um vítt um meginlandið – og fá goldið
í sömu mynt – fer Avner að óttast og
efast um að aðgerðirnar skili nokkurn
tímann árangri því maður komi í
manns stað.
„Ég lagði mig allan fram um að úti-
loka að hægt væri að taka München
sem árás á Ísraelsríki,“ segir Spiel-
berg, sem er talinn hófsamur í skoð-
unum en fordæmdi skilyrðislaust að-
gerðir Svarta september og studdi
Ísraelsmenn og taldi á sínum tíma að-
gerðirnar nauðsynlegar til að sýna
umheiminum styrk Ísraels. Samt sem
áður segir hann: „Sannleikurinn er sá
að stundum eigum við ekki annarra
en illra kosta völ og stundum eru af-
leiðingarnar ófyrirsjáanlegar. Að
svara árásum í sömu mynt getur ýtt
af stað hringrás voðaverka þar sem
engin lok eru í augsýn.“
Reynt að þræða milliveginn
Líkt og við gerð myndarinnar
gætti Spielberg þess á meðan hann
vann að kynningu München að snið-
ganga pólitískar deilur. Veitti sárafá
viðtöl og hefur haldið sig í fjarlægð
frá fjölmiðlum. Slík framkoma getur
dregið dilk á eftir sér og hefur þegar
haft neikvæð áhrif eins og kom fram
við Golden Globe-afhendinguna. Ósk-
arsverðlaunin eru annars eðlis, þó er
hætt við að München gjaldi varkárrar
kynningar og hægfara dreifingar
þegar að tilnefningunum kemur, á
lokadegi janúarmánaðar.
München hefur, þrátt fyrir allt,
tyllt sér á listann yfir 10 bestu myndir
ársins í mörgum fjölmiðlum, enda
besta verk leikstjórans frá því að
Schindler’s List var frumsýnd fyrir
12 árum. Þó var hún fullkomlega
sniðgengin þegar aðalkanónurnar,
gagnrýnendasamtök New York og
Los Angeles, kváðu upp sína dóma
um áramótin.
Viðbrögðin við „hlutleysisstefnu“
München eru mikil og misjöfn. Sjálf-
ur segist leikstjórinn hafa varast að
skella skuldinni á annan hvorn deilu-
aðilann, arabaheiminn eða Ísrael.
„Allt mitt líf sem gyðingur hefur ein-
kennst af deilum og rökræðum.
Myndin er vissulega sögð frá sjón-
arhorni Ísraelsmanna en hún er sögð
af ríkri samúð. Ég vildi flétta sam-
úðina í frásögnina því ástandið er
ekki hreint og beint. Ég hafði engan
áhuga á að segja hefndarsögu né
flytja siðferðispredikun í anda Saving
Private Ryan.“
Þessi afstaða Spielbergs, að gera
hvorugan aðilann að „vondu köllun-
um“, hefur kallað fram harkaleg við-
brögð hjá róttækum gyðingum sem
tala um „synd jafngildingarinnar“.
Spielberg man það skýrt er hann
sá fjöldamorðið í München í sjónvarp-
inu, þegar liðsmenn Svarta septem-
ber birtust með sínar svörtu lamb-
húshettur fyrir andlitinu (hann notar
upprunalega fréttaefnið í myndinni).
Þetta var í fyrsta skipti sem þessi teg-
und stjórnmálalegs ofbeldis kom inn
á hvers manns gólf um allan heim.
„Ég held ég hafi aldrei heyrt orðið
„hryðjuverkamaður“ fyrr en í sept-
ember ’72,“ segir Spielberg. „Ég
trúði ekki að hlutirnir væru að gerast
fyrir augunum á mér. Ég gat ekki
forðað mér frekar en frá bílslysi.“
Allt til þeirrar stundar er íþrótta-
mennirnir voru drepnir hafði Spiel-
berg álitið Svarta september enn eina
vinstrisinnuðu byltingarklíkuna sem
voru sífellt að skjóta upp kollinum
víðs vegar um heim á þessum árum.
„Ég hélt að samtökin væru palest-
ínskur armur Baader-Meinhof. En
jafnskjótt og þeir drápu Ísr-
aelsmennina áleit ég þau árás á gyð-
inga hvarvetna, eða þannig leið mér
sem ungum manni.“
Langur aðdragandi
Framleiðandinn Barry Mandel
keypti kvikmyndarétt bókar Jonas
síðla á 9. áratugnum. Hún var gefin út
1984 og hafði HBO þegar gert
sjónvarpsmyndaflokkinn Sword of
Gideon eftir verkinu, með Steven
Bauer og Michael York í aðalhlut-
verkum. Mandel fékk Kathleen
Kennedy til liðs við sig, en saman
framleiddu þau The Sixth Sense, þá
snjöllu draugasögu. Kennedy er að
auki einn elsti samstarfsmaður Spiel-
bergs, og þau komu bókinni í hendur
hans árið 1999.
Þau fengu þrjá aðila til að skrifa
kvikmyndahandritið; Hjónin Janet
og David Peoples, höfunda Unfor-
given; Charles Randolph (The Int-
erpreter) og síðast en ekki síst Eric
Roth, einn virtasta pennann í Holly-
wood og Óskarsverðlaunahafa fyrir
Forrest Gump. 11. september rann
upp og kvikmyndagerðinni var ýtt til
hliðar, menn voru hræddir við að
auka enn frekar á þjóðarsorgina sem
sat í Bandaríkjamönnum lengi eftir
voðaverkin.
Þegar öldurnar tók að lægja kom
leikritaskáldið Tony Kushner að
myndinni. Hann hafði aldrei áður
komið nærri spennumyndagerð og
skrifaði fjölda atriða, sem endaði í 300
blaðsíðna handriti. Hann var ánægð-
ur með verk Roths og notar það að
einhverju leyti, en báðir eru skrifaðir
fyrir handritinu. Kushner er einn af
virtustu leikskáldum Bandaríkjanna,
engu að síður mjög umdeildur. Hon-
um geðjast ekki að yfirgangsstefnu
Ísraela og er alfarið á móti herteknu
svæðunum á Gaza og Vesturbakkan-
um. Kvikmyndagerðarmennirnir eru
sammála um að Kushner sé víðsfjarri
til vinstri við pólitískar skoðanir
Spielbergs. Þeir rifust og þráttuðu en
komust að endingu að samkomulagi.
Talsverðar deilur hafa einnig risið
um verkið sökum þess að það byggist
á bók Jonas, en allt frá því hún kom út
fyrir 20 árum hefur áreiðanleiki
hennar verið dreginn í efa. Ísr-
aelsstjórn hefur aldrei kannast við
morðsveitina en fjölmargir fyrrum
háttsettir embættismenn landsins
hafa viðurkennt tilvist hennar.
Hvað svo?
„Það verður enginn friður að þessu
loknu.“ Eitthvað á þá leið segir Avn-
er, hinn siðferðilega þjakaði Mossad-
morðingi, undir lok München og á við
drápin á skotmörkunum 11, sem áttu
að jafna málin við Svarta september.
En Spielberg og hans fólk höfðu líka
annað „þetta“ í huga, því tökuvélinni
er síðan beint að skýjakljúfunum á
Manhattan og staðnæmist á Tvíbur-
aturnunum.
Uppstillingin og varnaðarorðin
segja einfaldlega að hernaðarlegar
tilraunir til að knésetja hryðjuverka-
starfsemi leiði ekki til friðar heldur ali
af sér nýja hringrás ofbeldisverka.
Og að árásin 11. september hafi hugs-
anlega verið afleiðing gjörða Ísr-
aelsmanna í kjölfar fjöldamorðanna í
München. Stríð gegn hryðjuverkum
elur af sér hryðjuverk. Myndin kenn-
ir okkur einnig að andstæðingar
verða fljótlega sem steyptir í sama
mótið.
Frá vinstri Carl (Ciaran Hinds), Hans (Hanns Zischler) og Robert (Mathieu Kassovitz) á ögurstundu. Eric Bana and Geoffrey Rush.
München — myndin um eftirhreytur hryðjuverkanna ’72
Aðeins illra kosta völ
Kvikmyndagerðarmanninum Steven Spielberg hefur verið
legið á hálsi á undanförnum árum fyrir að hafa sniðgengið
metnaðarfull umfjöllunarefni en hellt sér af því meiri krafti
út í afþreyingarefnið. Með myndinni München, sem hefst á
ódæðisverkunum í tengslum við Ólympíuleikana í borginni
árið 1972 en fjallar einkum um geigvænlegan eftirleikinn,
snýr leikstjórinn sér á nýjan leik að alvörunni á kraftmikinn
hátt. Sæbjörn Valdimarsson skyggnist inn í hugarheim höf-
undanna, rifjar upp atburðina og eftirmálin, sem eru uppi-
staðan í kvikmynd um linnulaust ofbeldi, hatur og hefndir. Mathieu Kassovitz og Eric Bana.
Eric Bana og Ayelet Zurer.