Morgunblaðið - 22.01.2006, Blaðsíða 42

42 SUNNUDAGUR 22. JANÚAR 2006 MORGUNBLAÐIÐ
Oaxaca City er höfuðborg í Oaxaca-héraði í Suður-Mexíkó. Oaxaca erlandsvæði á stærð við Ísland meðstórbrotna náttúru og miklar sögu-
slóðir og íbúafjöldinn í héraðinu öllu er um
þrjár milljónir. Oaxacaborg er smáborg á stærð
við Reykjavík og virðist vera margt að gerjast
þar í listum og menningu. Borgin er á hálendinu
í nágrenni við merkar minjar frá fornu sam-
félagi því sem Mixtekar og Zapotekar byggðu
en það leið undir lok á 15. öld. Oaxacaborg
byggðist upp sem nýlenduborg undir yfirráðum
Spánverja og er þar mikið af aldagömlum og
fallegum byggingum. Slíkar byggingar setja
svip sinn á gamla borgarhlutann og eru þær oft
með gróðursælum húsagörðum og súlnagöng-
um. Þar er oft heillandi litaspil því Mexíkóbúar
eru ekki hræddir við að nota litina og byggja
þar á einhverri tilfinningu fyrir samræmi sem
hlýtur að hafa áunnist með tímanum í menning-
arhefðum þeirra.
Hjarta borgarinnar slær
Stóra, gamla torgið Zocalo er umkringt fal-
legum byggingum nýlendutímans með skugg-
sælum súlnagöngum og á torginu er engin um-
ferð ökutækja. Hringinn í kring eru veitingahús
og í miðju er torgið athafnasvæði tónleikahalds,
danssýninga, skóburstara og iðandi mannlífs.
Tónleikar á vegum borgarinnar eru á hverjum
degi og ýmsar tónlistaruppákomur aðrar á
kvöldin. Einnig eru sýningar á hefðbundnum
dönsum héraðsins oft í viku og dansleikir fyrir
almenning öðru hverju þar sem hverjum er
frjálst að bregða sér í salsa.
Mannlífið á torginu er svo sannarlega litríkt
og torgið hjartfólgið íbúum og fleirum sem til
þekkja. Enda er það víðfrægt og kjarni gamla
borgarhlutans sem kominn er á heimsminja-
skrá Unesco.
Maður hátt á sjötugsaldri dragnast með
gamlan bekk á bakinu gegnum miðborgina.
Maðurinn er rúnum ristur og grannvaxinn og
virðist kannski frekar eiga að sitja á bekk og
hafa það notalegt. En allt á sínar skýringar og
þarna var frækilegur gjörningur sem Fransisco
Toledo myndlistarmaður framdi í ákveðnum til-
gangi. Með þessu var hann að bregðast við því
að heldur geyst var farið í breytingar á Zocalo
eða torginu gamla og meðal annars hafði verið
búið að fjarlægja gömlu bekkina og steinsteypt-
ir kubbar voru komnir í staðinn. Þessi bekkj-
arburður vakti slíka athygli að borgaryfirvöld
komu gömlu bekkjunum aftur fyrir á sínum
stað en ýmsar aðrar breytingar eru enn í fram-
kvæmd og eru skiptar skoðanir hjá umhverf-
isáhugafólki um ýmis atriði þeirra.
Barist gegn McDonald’s
Samstaðan var greinileg árið 2002 þegar
McDonald’s-keðjan hugðist setja upp hamborg-
arastað við sjálft gamla torgið í þessum gamla
friðaða borgarhluta.
Oaxaca er borg sem er víðfræg fyrir mat-
argerðarlist sína. Sósurnar frægu, „mole“, og
margt annað í matargerð byggist á fornum upp-
skriftum og er ekki hægt að segja annað en að
heimamenn eigi fullan rétt á að vera stoltir af
list sinni á því sviði. Þá eru skyndibitar þeirra
líka vel boðlegir þótt djúpsteiktu engisprett-
urnar sem alls staðar voru á boðstólum rynnu
ekki auðveldlega niður hjá sumum ferðalangn-
um. Baráttan gegn McDonald’s í Oaxaca náði
hámarki er hópur umhverfisáhugafólks undir
forystu Toledos myndlistarmanns efndi til
veislu á torginu þar sem boðið var uppá smá-
rétti eða tamalas og safnað var undirskriftum
gegn komu McDonald’s á svæðið. Um 4.000
manns tóku þátt í veislunni og samhugur var
mikill enda var síðar samþykkt hjá borgaryf-
irvöldum að McDonald’s fengi annan stað fyrir
sína starfsemi. Nú er hamborgarastaður
McDonald’s starfræktur fjarri miðborginni í
Oaxaca.
Umhverfis- og mannréttindamál
Toledo er einn af þekktari listamönnum sinn-
ar kynslóðar í Mexíkó. Hann hefur sýnt á söfn-
um og í galleríum í Evrópu og Bandaríkjunum.
Hann stundaði listnám í París en valdi þá ungur
að árum að snúa aftur til Oaxaca, heimaborgar
sinnar, og lifa og starfa þar. Hann hefur alla tíð
sýnt þjóðfélagsumbótum mikinn áhuga og
getað haft þar áhrif. Til dæmis stofnaði hann
Instituto des Artes Grafico sem er skóli, sýn-
ingarstaður og listasögubókasafn ásamt mynd-
arlegu grafíksafni. Einnig hefur hann staðið að
eða átt þátt í að stofna barnabókasöfn í fátæk-
um þorpum, ProOax samtökin til verndar um-
hverfis- og menningarverðmætum og ýmislegt
fleira til uppbyggingar í menntun og menningu
í Oaxacahéraði. Hann hefur einnig verið ötull
baráttumaður fyrir mannréttindum indíána í
héraðinu sem hafa margir hrakist burt af jörð-
um sínum og staðið í baráttu fyrir réttindum
sínum til mannsæmandi lífs.
Árið 2005 fékk Toledo verðlaunin „The Right
Livelihood Award“ sem hefur verið úthlutað í
Svíþjóð árlega til einstaklinga fyrir störf í þágu
mannréttinda og umhverfismála. Þessi verð-
laun hafa stundum verið kölluð „Alternativa
Nobelpriset“ og hafa verið veitt til 100 einstak-
linga frá 48 löndum frá árinu 1980.
Það eru vissulega góð fordæmi fyrir því að
listamenn í Mexíkó láti sig varða líf og hlut-
skipti þeirra sem minna mega sín og taki af-
stöðu með þeim og sýni varðveislu menning-
arverðmæta áhuga. Sem fleiri dæmi frá Oaxaca
má nefna Rodolfo Morales og Rufino Tamayo.
Morales (1925–2001) var listmálari sem naut
velgengni á síðari hluta ævinnar. Hann flutti þá
í heimabæ sinn, Ocotlan, sem er nálægt Oax-
acaborg. Þar fór hann að byggja upp og láta
lagfæra hin ýmsu menningarverðmæti, stofn-
aði menningarmiðstöð með hljóðfæri, tölvur,
bækur og fleira til stuðnings menntun og heil-
brigði og þar á meðal sjóð fyrir baráttu gegn al-
næmi í Oaxaca-héraði. Morales vann málverk
er fjölluðu um mannlíf hversdags og hátíðar er
hafa yfir sér blæ einhverrar mikilvægrar
óræðrar merkingar.
Önnur leið, okkar leið
Rufino Tamayo (1899–1991) var mexíkóskur
myndlistarmaður vel þekktur í listasögu 20.
aldarinnar. Hann safnaði ötullega mexíkóskri
list frá því fyrir spænska nýlenduveldið til að
forða slíkum listaverkum frá því að hverfa úr
landinu. Hann taldi mikilvægt að treysta tengsl
og skilning á menningararfi þeim sem væri ekki
síðri en það sem þróast hafði í listum í Evrópu.
Tamayo hélt því fram að arfurinn í myndlistinni
væri eitt af því sem væri nauðsynlegt til að
treysta sjálfsmynd Mexíkana og sjálfstraust
gagnvart vestrænu valdi og að það væri mik-
ilvægt að fara sínar eigin leiðir með rætur í eig-
in menningarheimi í leitinni að gildum til fram-
tíðar. Tamayo var listmálari sem vann í anda
módernisma 20. aldarinnar. Hann miðlaði bæði
nýrri formsýn og hita og dulúð náttúru og
mannlífs hins forna mexíkóska menningar-
heims.
Áhugi á slíkum vinnubrögðum er greinilega
mikill hjá mörgum mexíkóskum listamönnum
enn og var dæmi um það að finna á vinnustofum
og í galleríum í Oaxacaborg. Einn þeirra sem
vinnur að myndlist þar er Juan Alcazar. Hann
vinnur bæði málverk og grafík og eru verk hans
hlaðin dulúð í ljóðrænu táknmáli sem virðist
leita tengsla við alheiminn og eiga vel heima á
þessum slóðum í því andrúmslofti sem þar ríkir.
Museo de Arte Prehispánico de México nefn-
ist safnið sem Tamayo gaf til samfélagsins. Það
var opnað fyrir nokkrum árum í gamalli ný-
lendubyggingu. Öll uppsetning og umgjörð er í
góðu samræmi við það sem Tamayo vildi leggja
áherslu á sem mikilvægan eiginleika þeirrar
listar sem honum var svo annt um. Þarna birtist
gestinum list sem horfir inn á við og höfðar til
hins óútskýranlega skilnings okkar. Skoðand-
inn fær tækifæri til að njóta verkanna í um-
hverfi sem bæði gefur ró og örvar hugann og lit-
ir eru notaðir á veggi til að gefa heildræna
stemningu og skapa umgjörð sem vekur. Geng-
ið er úr bleikum sal í grænan og síðan gulan og
svo framvegis.
Stígðu inn í heiminn minn
„Step into my world“ eða „stígðu inn í heim-
inn minn“ eru áskorunarorð á kynningu frá
samtökum sem vinna að stuðningi við fátæk
börn. Grunnskóli og aðrir skólar eru ekki
ókeypis í Oaxaca og einnig geta börn þurft að
vinna eða komast ekki í skóla vegna fátæktar og
er talsvert um það í Oaxacahéraði sem og víða
annars staðar í Mexíkó.
Ýmis samtök eru starfrækt í heiminum sem
hjálpa einstaklingum til mannsæmandi lífs og
meðal þeirra eru þessi samtök sem hófu starf-
semi í Oaxaca fyrir um 20 árum og hafa lagt
áherslu á að styðja börn til skólagöngu. Nú
njóta um 500 börn stuðnings þeirra til náms.
Þessi samtök reka skóladagheimili með máltíð-
ir og athvarf og aðstoð við heimanám þar sem
fagfólk ásamt sjálfboðaliðum vinnur ómetanleg
störf. Upplýsingar um þeirra starf er að finna á
www.oaxacastreetchildren.org
Margt í Oaxacaborg vekur von um möguleika
til mannsæmandi tilveru allra.
Juan Alcazar við verk á vinnustofu sinni.
Ljósmynd/Jóhanna Bogadóttir
Í matsal barnaathvarfs í Oaxacaborg. Sjálfboðaliði frá Bandaríkjunum.Danssýning á torginu í Oaxaca.
Mexíkósk list frá því fyrir nýlendutímann á safni í Oaxaca.
Verðmætin í til-
verunni – líf og
listir í Oaxacaborg
Oaxacaborg í Mexíkó er vettvangur
spennandi lista og framtaks í
baráttu fyrir betri heimi.
Jóhanna Bogadóttir skoðaði þar
mannlíf og listir.
Höfundur er myndlistarkona.