Morgunblaðið - 22.01.2006, Blaðsíða 10

10 SUNNUDAGUR 22. JANÚAR 2006 MORGUNBLAÐIÐ
L
andbúnaðurinn á Ís-
landi verður að búa
sig undir meiri
samkeppni og
breytta tíma. Það
er ekkert vafamál
og þessir samning-
ar hér eru hluti af
því. Það er neytendum til hagsbóta
en það verður að sjálfsögðu að gefa
þessum aðilum svigrúm til þess að
hagræða,“ sagði Geir H. Haarde ut-
anríkisráðherra þegar Morgun-
blaðið ræddi við hann um miðjan
desember, en Geir var þá staddur á
ráðherrafundi Heimsviðskipta-
stofnunarinnar (WTO) þar sem
reynt var að ná samkomulagi um
aukið frelsi í viðskiptum með land-
búnaðarvörur.
Þessi skoðun Geirs, að breyting-
ar séu í nánd í landbúnaðarmálum
og að gefa þurfi landbúnaðinum
færi á að aðlaga sig þessum breyt-
ingum, er ekki ný af nálinni. Segja
má að stjórnmálamenn, bændur og
flestir þeir sem hafa tjáð sig um
landbúnaðarmál hafi verið að segja
þetta í mörg ár, jafnvel áratugi. Það
er því kannski ekki óeðlilegt þótt
spurt sé, hvernig hefur landbúnað-
urinn búið sig undir boðaðar breyt-
ingar? Hvernig hafa menn notað
tímann?
Við þessum spurningum er ekki
til neitt einfalt svar, en til að reyna
að átta sig á svarinu er fróðlegt að
skoða gerð búvörusamninga vegna
þess að í þeim er verið að móta
meginatriðin í landbúnaðarstefn-
unni sem framfylgt er á hverjum
tíma. Í samningum við kúabændur
og sauðfjárbændur, sem hafa gilt til
4–7 ára, gefst því tækifæri til að
gera breytingar.
Eigum við að færa okkur
að stefnu ESB?
Talsverð átök urðu þegar síðasti
samningur milli ríkisins og bænda
var gerður um mjólkurframleiðsl-
una, en hann var undirritaður í maí
2004. Áður en samningurinn var
gerður var unnin skýrsla um árang-
ur af síðasta samningi og almennt
um stöðu mjólkurframleiðslunnar.
Guðni Ágústsson landbúnaðar-
ráðherra ræddi gerð nýs samnings
á aðalfundi Landssambands kúa-
bænda vorið 2003. Hann sagði þá:
„Ég er ekkert sannfærður um að
hægt sé að ljósrita, eins og sagt er,
þann samning sem nú er í gildi. Ég
er heldur ekkert svo viss um að það
sé hyggilegt.“
Á bak við þessi orð Guðna lá það
mat þeirra sem koma að því að
móta landbúnaðarstefnuna, að
tímabært og nauðsynlegt væri að
gera vissar breytingar á umhverfi
mjólkurframleiðslunnar. Tekist var
á um þessar breytingar bæði meðal
bænda og eins innan ríkisstjórnar-
innar. Bændur voru almennt
ánægðir með þá niðurstöðu sem
varð og sú skoðun var talsvert út-
breidd að gamli samningurinn hefði
í reynd verið „ljósritaður“. Þetta
varð m.a. til þess að stuttu eftir að
samningurinn hafði verið sam-
þykktur hækkaði verð á greiðslu-
marki (kvóta) mjög mikið eða um
54% á 10 mánuðum. Hafa ber í huga
að á þessum tíma lækkuðu vextir og
aðgangur að lánsfé jókst sem átti
líka þátt í að hækka kvótaverð. Þess
ber líka að geta að kvótaverð hefur
lækkað á allra síðustu mánuðum.
Undanfarin ár hefur verið leitast
við að ná samkomulagi á vettvangi
WTO um alþjóðlegan samning um
aukið frelsi í viðskiptum með land-
búnaðarvörur og lækkun ríkis-
styrkja. Það sem lá að baki deil-
unum í kringum samning ríkisins
og bænda um mjólkurframleiðsluna
var hversu mikið tillit átti að taka
til WTO-viðræðnanna. Menn innan
ríkisstjórnarinnar og í forystu
Bændasamtakanna töldu margir
hverjir að það væri skynsamlegt að
nota þetta tækifæri til að stíga
skref sem fæli í sér aðlögun að þeim
breytingum sem væru í farvatninu
á vettvangi WTO.
Kúabændur voru hins vegar
langflestir á þeirri skoðun að það
væri ekki tímabært af Íslendingum
að gera róttækar breytingar, m.a.
vegna þess að það væri ekki vitað
hvað kæmi út úr WTO-viðræðunum
og við ættum ekki að gera breyt-
ingar á undan öðrum þjóðum. Átök-
in milli forystu Bændasamtakanna
og forystu Landssambands kúa-
bænda urðu það hörð, að kúabænd-
ur ákváðu að bjóða fulltrúa sinn
fram gegn Ara Teitssyni, formanni
Bændasamtakanna. Ari ákvað hins
vegar að bjóða sig ekki fram að
nýju.
Evrópusambandið hefur á síð-
ustu árum gert viðamiklar breyt-
ingar á landbúnaðarstefnu sinni.
Þær breytingar eru að nokkru leyti
komnar til framkvæmda, en einnig
verða stigin skref á þessu og næsta
ári. Breytingarnar ganga í megin-
atriðum út á að færa opinbera
styrki úr því að vera beintengdir
framleiðslunni yfir í styrki sem
greiddir eru út á land, jarðrækt,
gripi og fleira. Á vettvangi WTO
eru framleiðslutengdir styrkir kall-
aðir gular greiðslur en hinar
greiðslurnar eru kallaðar grænar
greiðslur. Í WTO-viðræðunum hef-
ur verið rætt um það að aðildar-
þjóðirnar skuldbindi sig til að
lækka gulu greiðslurnar en engar
takmarkanir verða hins vegar á
grænum greiðslum. Þjóðirnar
mega þess vegna auka þær.
Sú spurning sem samningamenn
ríkisins og bænda stóðu frammi
fyrir þegar mjólkursamningurinn
var gerður var; eigum við að gera
eins og ESB og færa ríkisstyrki úr
gula hólfinu í græna hólfið?
Kúabændur voru
á móti breyttum stuðningi
Ástæðan fyrir því að kúabændur
voru á móti því að fara sömu leið og
ESB var ekki einvörðungu íhalds-
semi. Núverandi fyrirkomulag rík-
isstyrkja gerir ráð fyrir bein-
greiðslum, en það fyrirkomulag er
mjög einfalt og gegnsætt. Greiðsl-
urnar fara milliliðalaust til bænda
og er ætlað að lækka verð á mjólk-
urvörum. Grænar greiðslur fela
hins vegar í sér miklu flóknara kerfi
og það sem skiptir einnig máli, það
er engin trygging fyrir því að
greiðslurnar renni allar áfram til
kúabænda.
Grænar greiðslur geta m.a.
byggst á því að hluti styrkjanna er
greiddur fyrir að halda bújörð í
ræktun, fyrir að rækta korn og
fleira. Það má því hugsa sér að
greiðslurnar fari til bónda sem áður
stundaði mjólkurframleiðslu en
hefur snúið sér að ferðaþjónustu
eða bónda sem stundar lífræna
ræktun á grænmeti eða korni svo
dæmi sé tekið. Það er því vel líklegt
Landbúnaðurinn bíður ennþá eftir að vita hvaða breytingar verða gerðar í viðskiptum með landbúnaðarvörur
Hvernig hafa bænd
Við gerð síðasta mjólkursamnings, sem tók gildi í haust,
var tekist á um hversu langt ætti að ganga í að aðlaga
mjólkurframleiðsluna breytingum sem talið er að séu að
verða á vettvangi WTO. Í fréttaskýringu Egils Ólafssonar
kemur fram að niðurstaðan varð málamiðlun.
Núverandi ríkisstjórn hefuralla tíð verið mjög vin-samleg bændum. Stefnaríkisstjórnarinnar hefur
verið að halda styrkjum til bænda
óbreyttum og viðhalda þeirri toll-
vernd sem ákveðin var í byrjun tí-
unda áratugarins. Ýmsir viðmæl-
endur blaðsins telja sig hins vegar
sjá þess merki að hið pólitíska um-
hverfi sé að breytast á verri veg fyr-
ir landbúnaðinn.
Það er fyrst og fremst tvennt sem
menn nefna, annars vegar brott-
hvarf Davíðs Oddssonar úr ríkis-
stjórninni og hins vegar nefnd sem
Halldór Ásgrímsson forsætisráð-
herra skipaði nýlega sem á að gera
tillögur um lækkun matvælaverðs á
Íslandi.
Áherslur Guðna Ágústssonar
landbúnaðarráðherra og Halldórs
Ásgrímssonar í landbúnaðarmálum
hafa lengi verið ólíkar. Guðni hefur
staðið vörð um hagsmuni landbún-
aðarins og viljað fara hægt í breyt-
ingar á núverandi kerfi. Halldór
hefur hins vegar lengi talað fyrir því
að landbúnaðurinn á Íslandi verði að
aðlaga sig breyttu umhverfi. Það sé
betra að gera breytingar á eigin for-
sendum og í tíma en að vera neydd-
ur til breytinga með alþjóðlegum
samningum.
Þegar tekist hefur verið á um
landbúnaðarstefnuna, m.a. við gerð
búvörusamninga við bændur, hefur
Davíð Oddsson yfirleitt stutt Guðna.
Margir viðmælendur blaðsins sögðu
að afstaða Davíðs hefði ráðið miklu
þegar núverandi samningur við
bændur um mjólkurframleiðsluna
var gerður. Samningurinn hefði
ekki litið svona út ef Halldór hefði
fengið að ráða.
Öllum bændum sem Morgunblað-
ið ræddi við bar saman um að Guðni
hefði misst sinn mikilvægasta
bandamann þegar Davíð hætti í rík-
isstjórninni. Davíð hefði alla tíð ver-
ið mjög vinsamlegur bændum og
haft mikinn skilning á sjónarmiðum
þeirra.
Það er athyglisvert að skömmu
áður en Davíð hætti sem formaður
Sjálfstæðisflokksins á landsfundi
flokksins í haust tók hann þátt í um-
ræðum á fundinum um landbúnað-
armál. Hann beitti sér gegn talsvert
róttækri tillögu sem ungliðar í
flokknum lögðu fram. Hann taldi
ekki ástæðu til að rugga bátnum og
að tillagan væri ekki tímabær með-
an niðurstaða á vettvangi WTO væri
ekki fengin. Niðurstaðan varð sú að
tillaga ungliðanna náði ekki fram að
ganga en tillaga landbúnaðarnefnd-
ar flokksins þar sem talað er um að
„nýta til fulls þá möguleika sem fel-
ast í landbúnaðinum til bættra lífs-
kjara fyrir fólkið sem við hann starf-
ar“ var samþykkt.
Nefnd Halldórs er ætlað
að lækka matarverð
Halldór Ásgrímsson skipaði fyrir
skömmu nefnd sem falið var það
verkefni að „fjalla um helstu orsaka-
þætti hás matvælaverðs á Íslandi“. Í
nefndinni sitja tíu menn, þar af einn
fulltrúi Bændasamtakanna og einn
fulltrúi landbúnaðarráðuneytisins.
Einn viðmælandi blaðsins sagði að
oftast þegar nefndir hefðu verið
skipaðar til að fjalla um mikilvæga
þætti landbúnaðarstefnunnar væri
u.þ.b. helmingur nefndarmanna úr
landbúnaðarkerfinu. „Þessi nefnd er
skipuð átta-tvö,“ sagði hann og átti
við að aðeins tveir fulltrúar land-
búnaðarins væru í nefndinni. Þess
ber að geta að þessi nefnd á að fjalla
um fleira en verð landbúnaðarvara,
Fréttaskýring | Er pólitískt umhverfi landbúnaðarins að breytast?
Margir bændur sakna
Davíð Oddsson Guðni Ágústsson Halldór Ásgrímsson