Morgunblaðið - 19.03.2006, Qupperneq 20

20 SUNNUDAGUR 19. MARS 2006 MORGUNBLAÐIÐ
Akademían kom skemmti-lega á óvart er tilkynnt-ir voru sigurvegarar 78.afhendingarhátíðarinn-ar, en sjálfsagt finnst
mörgum heiðursóskarinn hans Ro-
berts Altmans ánægjulegasti við-
burðurinn og gott ef ekki toppurinn
á veislunni.
Það hefur ekki spillt ánægjunni
að Crash, myndin sem var kjörin
besta mynd ársins, og Syriana
(færði George Clooney Óskarsverð-
launin í ár fyrir besta leik í auka-
hlutverki og var tilnefnd fyrir besta
frumsamda handritið) eru í anda
sem gjarnan er kenndur við leik-
stjórann og er áberandi í Nashville
(’75), Short Cuts (’93) og fleiri marg-
þættum kvikmyndum sem Altman
hefur skapað gegnum árin.
Það var sannarlega kominn tími
til að Altman fengi hið gullna tákn
velgengninnar í kvikmyndaheimin-
um í sínar hendur. Akademían hefur
tilnefnt hann í fimm skipti, fyrst
1970, fyrir M*A*S*H, Nashville
(’75), The Player (’92), Short Cuts
(’93), og Gosford Park (’01). Hún sá
að við slíkt varð ekki lengur unað og
leikstjórinn farinn að tifa á 9. ára-
tuginn. Akademían grípur gjarnan
til þessara meðala þegar önnur
brestur, bæði til að sefa sárindi snið-
genginna listamanna og halda sínu
umdeilda höfði í augum samtíðar-
innar og ekki síður þeirra sem spá í
störf hennar í framtíðinni. Réttlæt-
inu er þó ekki nema að hluta til full-
nægt, Altman átti að fá fyrsta Ósk-
arinn fyrir hálfum fjórða áratug,
þegar akademían kaus að taka Pat-
ton fram yfir M*A*S*H. Valið olli
deilum og sagan endurtók sig árið
1975, þegar One Flew Over the
Cuckoo’s Nest bar sigur úr býtum í
samkeppni við hina seiðmögnuðu
Nashville.
Langur og litríkur ferill
Altman (1925–), sem fæddist og
ólst upp í landbúnaðarfylkinu Kan-
sas, kynntist kvikmyndagerð í her-
skóla, en hann þjónaði föðurlandinu
í síðari heimsstyrjöldinni sem að-
stoðarflugmaður á B 24 „Liberator“,
sprengjuflugvélum. Að stríðinu
loknu vann hann við heimildar-
myndagerð og reyndi fyrir sér sem
rithöfundur. Bók hans, The Body-
guard, var kvikmynduð af RKO árið
1948, og hann fenginn til að hjálpa
til við handritsgerðina. Þar með var
Altman kominn með annan fótinn
inn í kvikmyndaheiminn og ekki aft-
ur snúið þó hvorki gengi né ræki um
nokkra hríð.
Við tóku áratugir við leikstjórn
heimildarmynda, stuttmynda og
sjónvarpsþátta, þ. á m. Alfred
Hitchcock Presents, Combat og
Bonanza, sem allir nutu feiknavin-
sælda á þessum tíma. Sjónvarpið
var, þá sem nú, „æfingabúðir“ fyrir
margan leikstjórann sem átti eftir
að láta að sér kveða á hvíta tjaldinu.
Ein og ein ódýr leikin mynd í fullri
lengd fór að fljóta með, sú fyrsta,
The Delinquents (’57), ber það ekki
með sér að leikstjórinn átti eftir að
lenda í hópi þeirra virtustu áður en
langt um liði. Heimildarmyndin The
James Dean Story var fumsýnd
sama ár og við betri undirtektir.
Röskur áratugur leið við sjónvarps-
myndagerð áður en Altman lauk við
næstu kvikmynd, That Cold Day in
the Park, með Sandy Dennis í aðal-
hlutverki og hlaut hún þokkalega
dóma.
Altman kom því utan úr buskan-
um með stórvirkið M*A*S*H, árið
1970, og iðnaðurinn, sem hefur
löngum litið á leikstjórann sem
vandræðagrip, hefur oft reynt að
bola honum þangað aftur. En Alt-
man hefur jafnan haft ráð undir rifi
hverju, þrautseigju og einstaka
hæfileika sem blossa upp annað
slagið. Honum tókst fljótlega að
skapa annað kassastykki, sem var
California Split, en á fyrri hluta 8.
áratugarins gerði hann hvorki meira
né minna en fimm merkar myndir
sem flestir telja meistarastykki:
M*A*S*H er óumdeilanlega hans
besta og vinsælasta verk, og í kjöl-
farið komu McCabe & Mrs. Miller
(‘71), The Long Goodbye (‘73), Thie-
ves Like Us (‘74), og Nashville (’75),
allar hreinræktaðar „Altman“-
myndir. Sérstæð, forvitnileg höf-
undarverk á frjósamasta ferli hins
óbifanlega leikstjóra sem hefur ætíð
haldið sínu striki á hverju sem geng-
ur. Það eru ekki síst ofangreindar
myndir sem halda munu nafn Alt-
mans í heiðri um ókomin ár
Hugarfarsástandið á 8. áratugn-
um var nákvæmlega rétti jarðveg-
urinn fyrir lausbeislaða sköpunar-
gáfu og áhættusama
kvikmyndagerð Altmans. Á þessu
litríka tímabili útrásar tilfinning-
anna og almenns hömluleysis, vissu
kvikmyndaforstjórarnir ekkert í
sinn haus, sem er óvenjulítið í Holly-
wood. Ólíklegustu myndir skiluðu
gróða en stórmyndir, sem þóttu lík-
legar til afreka, brugðust herfilega.
Loftið var blandað blómailmi og
grasreyk.
Hinn hárbeitti og kaldhæðni Alt-
man var réttur maður á réttri stund
og stað. Þeir andfélagslegu straum-
ar og ábyrgðarlausu samtöl sem ein-
kenndu M*A*S*H , blönduð frá-
bærum ærslaleik, hittu beint í mark.
Altman-formið breyttist ári síðar,
McCabe & Mrs Miller var mun
þyngri og framandlegri. Þessi
óvenjulegi vestri sýnir samfélag
verða til og vaxa fyrir augum áhorf-
andans. Skítugur námubær sem
kemst um sinn á landakortið ásamt
fjölskrúðugum íbúunum, sligaður af
vaxtarverkjum, skammvinnri gleði
og mikilli þjáningu. Tónlist Cohens
svífur yfir frosnum vötnum og kröp-
uðu mannlífi.
Líkindasagan McCabe & Mrs.
Miller, er ein eftirminnilegasta,
bandaríska myndin frá þessum um-
brotatímum, þegar lýðræðið í land-
inu lá undir stanslausri gagnrýni og
hæfni leiðtoganna var stórlega dreg-
in í efa. Ekki síst af frjálslyndum
kvikmyndagerðarmönnum með Ro-
bert Altman í fararbroddi.
Áður en langt um leið var Altman
búinn að safna um sig hirð sér-
stæðra aðstoðarmanna og leikara-
hóp sem hann treysti til að flytja
pólitískan og tilfinningaþrunginn
texta og léttgeggjaða kímni, svo
honum líkaði. Í mislitri hjörðinni var
leikkonan Shelley Duvall innsti
koppur í búri, auk Keiths Carradine,
Michaels Murphy og Elliotts Gould.
Það var ekki á allra færi að láta að
stjórn sérvitringsins Altmans, frægt
er að þáverandi erfðaprinsinn í
Hollywood, Warren Beatty, sem fór
með annað titilhlutverkið í McCabe
& Mrs. Miller, sagði eftir tökurnar
að oftsinnis hefði hvarflað að sér að
drepa karlinn.
Lunginn af hópnum kom við sögu
Nashville, ásamt herskara annarra
leikara. Hún dregur nafnið af há-
borg sveitatónlistarinnar og segir
frá örlögum fjölda persóna sem lítið
tengjast innbyrðis en myndin er
engu að síður snjöll samfella í heild.
Óvægin ádeila á máttarstólpana og
þjóðfélagið, sama viðhorf er ráðandi
í flestum verkum leikstjórans frá
þessu tímabili; The Long Goodbye,
Thieves Like Us og California Split.
Vonbrigði einkenna sögupersónur
myndanna en sú virðist ekki raunin
hvað snerti Altman sjálfan. Ástæð-
una má sjálfsagt rekja til þess
hversu langan tíma það tók hann að
uppfylla drauma um listræna vel-
gengni og hve seint hann komst í
gleðskapinn í Hollywood. Það kem-
ur skýrt fram í flestum hans verkum
að vonbrigðin frekar herða mann en
drepa. „Það er allt í lagi með mig,“
margtyggur Philip Marlowe
(Gould), í The Long Goodbye; „It
Don’t Worry Me …,“ syngur fólkið í
lok Nashville, hafandi upplifað
hrikalegt ofbeldi. Leikstjórinn tekur
undir og veitir ekki af.
Hæðir, þó einkum lægðir
Eftir velgengni Nashville kom í
ljós að eftirspurnin eftir sterkum
höfundareinkennum Altmans fór
minnkandi. Leikhópurinn tvístrað-
ist, áhorfendurnir hans, sem flestir
voru á menntaskólaárunum, eltust
Vandræðagripurinn heiðraður
Umdeildur en óumdeil-
anlega einn merkasti
leikstjóri samtímans, hlaut
heiðursóskarinn í ár.
Sæbjörn Valdimarsson rifjar
upp langan og litríkan feril
Roberts Altmans.
Maryl Streep í hlutverki sínu í nýjustu mynd Altmans, A Prairie Home Companion, sem sýnd var í Berlín í síðasta mánuði við frábærar móttökur.
Reuters
Robert Altman tekur við heiðurs Óskarnum.
M*A*S*H kom Robert Altman óumdeilanlega á kortið.