Morgunblaðið - 19.03.2006, Page 26

26 SUNNUDAGUR 19. MARS 2006 MORGUNBLAÐIÐ
Ráðamenn hafa vanmetiðfjölmiðla og starfsmennþeirra þar til á allra síð-ustu árum og minna ernú um að þeir reyni að
kenna ónákvæmni blaða- og frétta-
manna um það sem miður fer í störf-
um þeirra sjálfra. Stjórnvöld og eig-
endur fjölmiðla gera sér nú vel grein
fyrir því hver staða og áhrif fjölmiðla
eru í samfélaginu en ráðamenn og
eigendur eiga langt í land hvað varð-
ar umgengni við miðlana og virðingu
fyrir faglegum vinnubrögðum. Að-
búnaður blaða- og fréttamanna er til
skammar. Þeir vinna undir miklu
álagi fyrir léleg laun. En þeir hafa al-
mennt gott sjálfsmat, eru sjálfstæðir
í vinnu sinni og halda til hennar glað-
ir. Blaða- og fréttamenn hafa mikil
völd, rösklega helmingur þeirra sem
spurðir voru reyndist sammála þeirri
fullyrðingu og um 90% voru sér þess
meðvitandi að þeir gætu haft áhrif á
skoðanir fólks með umfjöllun sinni.
Yfirgnæfandi fjöldi blaða- og frétta-
manna telur að ráðmönnum sé þetta
ljóst.“
Þetta kemur m.a. fram í viðamikilli
rannsókn sem Katrín Pálsdóttir
fréttamaður gerði fyrir ritgerð sína
Fjórða valdið, sem er heiti MA-rit-
gerðar hennar í viðskipta- og hag-
fræðideild Háskóla Íslands. Rann-
sókn sína gerði Katrín m.a. með því
að leggja valdar spurningar fyrir
blaða- og fréttamenn sem skrifa
fréttir og fréttatengt efni.
Hún fjallar í ritgerð sinni um fjöl-
miðla á Íslandi, stöðu þeirra og áhrif í
samfélaginu.
„Löggjafarvald, framkvæmdavald
og dómsvald, þrískiptingu ríkisvalds-
ins, þekkja flestir, en færri fjórðu
grein valdsins, fjölmiðlana, sem hefur
mun víðari skírskotun,“ segir Katrín í
inngangi ritgerðar sinnar.
Hún vitnar í skilgreiningu Ólafs
Ragnars Grímssonar, forseta Ís-
lands, á stöðu fjölmiðla í þjóðfélaginu,
„að f jölbreyttir og öflugir fjölmiðlar
ásamt þrískiptingu ríkisvaldsins séu
skilyrði fyrir því að lýðræðislegt
þjóðfélag geti þrifist og þroskast“.
Skilgreining Ólafs Ragnars Gríms-
sonar er í hnotskurn það sem stjórn-
völd, eigendur fjölmiðla og stjórn-
endur þeirra hafa sett fram
undanfarin ár, m.a. í fjölmiðlum. Þá
hefur þessi áhersla einnig komið
fram í tveimur skýrslum sem
menntamálaráðherra hefur sent frá
sér.
Katrín bendir á að blaða- og frétta-
menn sem starfað hafi lengi í sínu
fagi hafi upplifað gríðarlega miklar
breytingar síðustu þrjá áratugi. Hún
kveður markmið ritgerðar sinnar
vera að varpa ljósi á stöðu íslenskra
fjölmiðla í þjóðfélaginu og starfs-
manna þeirra, blaða- og fréttamanna.
Katrín varpar fram tveimur rann-
sóknarspurningum.
Sú fyrri hljóðar svo:
Hvernig skilgreina stjórnvöld á Ís-
landi, eigendur, stjórnendur og
fræðimenn fjölmiðla og stöðu þeirra í
íslensku samfélagi?
Síðari spurningin er:
Hvernig er starfsmannamálum,
vinnubrögðum og sjálfsmati blaða-
og fréttamanna háttað á fréttastofum
stærstu fjölmiðla á Íslandi?
„Ég taldi mál til komið að skil-
greina stöðu fjölmiðla í samfélaginu á
þann hátt sem ég geri í ritgerðinni.
Ég einbeitti mér að íslenskum að-
stæðum og þeirri stöðu sem fjöl-
miðlar hafa hér á landi,“ segir Katrín.
Hún kveðst ekki vita til að íslenskir
blaða- og fréttamenn hafi tekið þátt í
samskonar rannsókn og hún kynnir í
ritgerð sinni.
„Það er mikilvægt fyrir stjórnend-
ur fjölmiðlafyrirtækja og starfsmenn
þeirra að gera sér grein fyrir þeirri
stöðu og því valdi sem fyrirtækin
hafa og einnig hvernig farið er með
það vald,“ segir Katrín ennfremur.
„Blaða- og fréttamenn hafa sjaldan
tíma til að líta upp úr störfum sínum
til þess að huga að stöðu sinni og að-
búnaði á vinnustað. Með ritgerðinni
Fjórða valdið er ég m.a. að leggja
mitt fram til að varpa ljósi á þessi mál
sem nauðsynlegt er fyrir samfélag
okkar að séu skýr í huga almennings,
stjórnenda og starfsmanna fjöl-
miðla.“
Ritgerð Katrínar skiptist í fimm
hluta. Í fyrsta hlutanum er fjallað um
kenningar um starfsmannastjórnun,
starfsmannastefnu fjölmiðla og
starfsumhverfi. Sagt er frá hvernig
starfsmannastjórnun hefur þróast
frá miðbiki 19. aldar til nútímans og
rakið upphaf starfsmannahalds og
þróun þessa vegna þjóðfélagsbreyt-
inga. Þá er fjallað um helstu kenn-
ingar í mannauðsstjórnun og mikil-
vægi hennar fyrir skipulagsheildina.
Fjallað er og um starfsumhverfi,
starfsánægju, atferli fólks á vinnu-
stöðum, ráðningu, þjálfun og
starfsþróun og skoðaðar kenningar
um þekkingarfyrirtækið, þekkingar-
stjórnun og þekkingarstarfsmann-
inn, sem og er greint frá starfs-
mannastefnu þriggja fjölmiðlafyrir-
tækja.
Í öðrum hluta ritgerðarinnar er
fjallað um hlutverk og stöðu fjölmiðla
á Íslandi og leitað svara við rann-
sóknarspurningunni: Hvernig skil-
greina stjórnvöld á Íslandi, eigendur,
stjórnendur og fræðimenn fjölmiðla
og stöðu þeirra í íslensku samfélagi?
Í þriðja hluta er fjallað um dæmi
um starfshætti á blöðum, útvarpi og
sjónvarpi og dregin upp mynd af
starfsvettvangi fjölmiðlafólks á Ís-
landi og þeim vinnubrögðum sem
tíðkast í starfsgreininni.
Í fjórða hluta er fjallað um starfs-
mannamál, vinnubrögð og sjálfsmat
blaða- og fréttamanna. Leitað er
svara við rannsóknarspurningunni:
Hvernig er starfsmannamálum,
vinnubrögðum og sjálfsmati blaða-
og fréttamanna háttað á fréttastofum
stærstu fjölmiðla á Íslandi? Auk þess
að greina m.a. frá rannsóknaraðferð
við greiningu á starfsmannamálum
og vinnubrögðum er sett fram tilgáta
höfundar um tengsl milli stöðu fjöl-
miðla og aðbúnaðar starfsmanna
fréttastofanna.
Í fimmta hluta er umfjöllun um
niðurstöður og settar fram tillögur
um breytingar á nánasta starfsum-
hverfi blaða- og fréttamanna og
hvaða lærdóm megi draga af þeim
svörum sem fengust við þeim spurn-
ingum sem varpað var fram í rann-
sókninni.
Frjálsir og öflugir fjölmiðlar
hornsteinar lýðræðis
Svar Katrínar eftir rannsókn
hennar er að fjölmiðlar séu rétt-
nefndir „fjórða valdið“. Hún notar
orð forseta Íslands, Ólafs Ragnars
Grímssonar, frá 3. júní 2004 sem skil-
greiningu á stöðu fjölmiðla í þjóð-
félaginu: að fjölbreyttir og öflugir
fjölmiðlar ásamt þrískiptingu ríkis-
valdsins séu skilyrði fyrir því að lýð-
ræðislegt þjóðfélag geti þrifist og
þroskast. Fjölmiðlar séu svo mikil-
vægir í lýðræðisskipan nútímans að
þeir séu tíðum nefndir fjórða valdið
og að fjölmiðlar hafi meiri áhrif á hið
raunverulega lýðræði sem þjóðir búa
við en formlegar reglur um valda-
mörk helstu stofnana. Sjálfstæðir og
öflugir, fjölbreyttir og frjálsir fjöl-
miðlar séu hornsteinar lýðræðis. Þá
segir forsetinn að á tímum vaxandi al-
þjóðavæðingar séu gróskumiklir ís-
lenskir fjölmiðlar einnig forsenda
þess að við varðveitum áfram ís-
lenska tungu, búum við sjálfstæða
menningu og getum metið heimsmál-
in á eigin forsendum.“
Ritstjórnarlegt sjálfstæði
nauðsynlegt og þarf að tryggja
Katrín getur þess að íslenskir
ráðamenn láti sig miklu skipta hvern-
ig farið er með fjórða valdið og þeir
vilji koma lögum og reglum yfir fjöl-
miðla. Hún segir greinilegt að stjórn-
málamenn vilji hafa eitthvað að segja
um það hverjir eignast fjölmiðla og
veljist þar til forystu. Þá telji stjórn-
völd, stjórnendur og eigendur rit-
stjórnarlegt sjálfstæði nauðsynlegt
og vilja að það sé tryggt.
Rannsókn Katrínar sýnir fram á að
stjórnendur og eigendur fjölmiðla og
stjórnvöld á Íslandi eru sammála um
mikilvægi fjölmiðla fyrir lýðræðið í
landinu. En þeir vilja einnig ráða því
hvernig umfjöllun fjölmiðla er um hin
ýmsu mál og hverjir ráðist þar til
starfa.
Bent er á að þar sem fjórða valdið
sé svo mikilvægt afl í samfélaginu þá
sé nauðsynlegt að mati stjórnvalda að
hafa um það einhvern lagaramma
eins og um dómsvald, framkvæmda-
vald og löggjafarvald. Stjórnvöld
vinna sem kunnugt er að þessu og
senn er von á nýjum lögum um fjöl-
miðla.
Blaða- og fréttamenn
eru vel menntuð stétt
Til að fá svör við rannsóknarspurn-
ingunni um hvernig starfsmannamál-
um, vinnubrögðum og sjálfsmati
blaða- og fréttamanna væri háttað á
fréttastofum stærstu fjölmiðla á Ís-
landi var lögð megindleg rannsókn
fyrir starfsmenn á ritstjórnum Morg-
unblaðsins og Fréttablaðsins, frétta-
stofum Ríkistútvarpsins og á frétta-
stofum Bylgjunnar og Stöðvar 2.
Niðurstöður rannsóknar Katrínar
sýna að blaða- og fréttamenn eru vel
menntuð stétt. Karlar reynast fleiri í
stéttinni en konur, sem eru þó 37%.
Nær helmingur er eldri en 40 ára
og mikill meirihluti starfsmanna rit-
stjórnanna er með háskólapróf eða
um 70%, þar af um 20% með meist-
aragráðu. Starfsmenn hafa langan
starfsaldur, um 75% eru með fimm
ára starfsreynslu eða meira. Rúm-
lega 48% eru með meira en tíu ára
starfsreynslu.
Fjölmiðlar eru dæmigerð
þekkingarfyrirtæki
Það er mat höfundar að fjölmiðla-
fyrirtæki séu dæmigerð þekkingar-
fyrirtæki og starfsmenn þeirra þekk-
ingarstarfsmenn eins og Peter
Drucker skilgreinir þá.
Drucker, einn helsti stjórnunar-
sérfræðingur samtímans, nýlátinn,
bendir á að í þekkingarþjóðfélaginu
sé þekkingin takmörkuð auðlind.
Þekkingarstarfsmaðurinn sé lykill-
inn að auðlindinni, sem allir vilja ná í
góðan skerf af. Þekkingarstarfsmenn
séu fagmenn frekar en starfsmenn.
Þeir geti yfirgefið fyrirtækið þegar
þeim sýnist og tekið með sér það
verðmætasta sem fyrirtækið á, –
þekkinguna, sem oft er dulin og því
ekki skráð. Drucker segir að þekk-
inguna erfi enginn og engum áskotn-
ist hún. Hver einstaklingur verði að
hafa fyrir því að verða sér úti um
þekkingu og menntun.
Fjölmiðlar sækja liðsmenn til
keppinauta en launin eru léleg
Fram kemur einnig að fjölmiðla-
fyrirtækin sæki oft góða liðsmenn til
keppinauta. Það þyki eftirsóknarvert
að fá vant fólk sem kemur með þekk-
ingu sína með sér, þekkingu sem oft
sé ekki til í fyrirtækinu.
Hins vegar kemur fram í könnun
Katrínar að blaða- og fréttamenn séu
Fjórða valdið er til – en illa
Í viðamikilli rannsókn sem
Katrín Pálsdóttir gerði í
MA-ritgerð og nefnir Fjórða
valdið kemur margt athygl-
isvert fram. Guðrún Guð-
laugsdóttir kynnti sér rit-
gerðina og ræddi við
Katrínu um þær spurningar
sem varpað var fram í rann-
sókninni og niðurstöður
sem af henni leiddu.
Morgunblaðið/Brynjar Gauti
Katrín Pálsdóttir fréttamaður á heimavelli í upptökusal Sjónvarpsins í Efstaleiti. Ritgerð hennar ber heitið Fjórða valdið og fjallar um stöðu fjölmiðla á Íslandi.
’Það er mikilvægt fyrir stjórnendur fjölmiðlafyrirtækja og starfsmenn þeirra að
gera sér grein fyrir þeirri stöðu og því valdi
sem fyrirtækin hafa og einnig hvernig farið
er með það vald.‘