Morgunblaðið - 19.03.2006, Qupperneq 36

36 SUNNUDAGUR 19. MARS 2006 MORGUNBLAÐIÐ
21. mars 1976: „Brezka
Verkamannaflokksstjórnin
hefur sýnt svo einstæðan
ruddaskap í landhelgis-
átökum við vopnlausa banda-
lagsþjóð, bæði með ráðnyrkju
á friðuðum veiðisvæðum og
ásiglingum á löggæzluskip,
að furðu gegnir. Það er ekki
nóg með það að allt framferði
Breta lýsi takmörkuðum vilja
á því að leysa deiluna á frið-
samlegan máta, heldur vekur
það beinlínis grun um, að
brezka Verkamannaflokks-
tjórnin hafi fyrst og fremst
haft það í huga að útiloka alla
möguleika á friðsamlegri
lausn hennar. Engu er líkara
en Bretar hafi aukið á hörku
átakanna hvert sinn, sem
sáttaveiðleitni komst á raun-
hæft stig.“
. . . . . . . . . .
23. mars 1986: „Í við-
skiptablaði Morgunblaðsins
sl. fimmtudag var frá því
skýrt, að gjörbreyting hefði
orðið á viðskiptum með hluta-
bréf á síðustu misserum, um-
svif á hlutabréfamarkaði
hefðu aukizt verulega og jafn-
vel dæmi um að menn hefðu
hagnazt töluvert á slíkum við-
skiptum. Þorsteinn Guðna-
son, einn af forsvarsmönnum
Fjárfestingarfélags Íslands,
segir í viðtali við Morgun-
blaðið þennan dag, að þessa
breytingu megi rekja til þess
er félagið lagði mat á hluta-
bréfaeign ríkisins í Flug-
leiðum og Eimsipafélagi Ís-
lands. Síðan segir Þorsteinn
Guðnason: „Allt síðan má
segja, að virkni hlutabréfa-
markaðar hafi aukizt tals-
vert, enda þótt ennþá sé tals-
vert í land með að unnt sé að
tala um virkan hlutabréfa-
markað hér á landi. Þrátt fyr-
ir verulega veltuaukningu á
hlutabréfamarkaði er upp-
bygging þessa markaðar þess
eðlis og tíðni þessara við-
skipta slík að við teljum eng-
an veginn unnt að þessi við-
skipti geti staðið undir
gengisskráningu hlutabréfa
nema e.t.v. í tilviki hlutabréfa
í Flugleiðum og Eimskip.“
. . . . . . . . . .
23. mars 1996: „Um langt
árabil hefur það verið for-
ustumönnum verkalýðsfélag-
anna áhyggjuefni, hversu
mikil deyfð hefur verið í
starfsemi þeirra, fundarsókn
að jafnaði mjög lítil og þátt-
taka í afgreiðslu samninga
sömuleiðis. Samningar í
mörg hundruð eða þúsunda
manna félögum hafa verið
samþykktir eða felldir með
örfáum atkvæðum á fundum.
Það hlýtur því að vera verka-
lýðsforustunni styrkur að
geta vísað til almennrar þátt-
töku félagsmanna í mik-
ilvægum ákvörðunum eins og
boðun verkfalla eða höfnun
eða samþykkt kjarasamn-
inga.
Launþegaforystan á að ná til
grasrótarinnar, þannig getur
hún bezt starfað í þeim lýð-
ræðislega anda sem nútíma-
þjóðfélag krefst.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
T
íðindi vikunnar marka óneit-
anlega þáttaskil í varnar-
málum Íslendinga. Eftir
einhliða ákvörðun Banda-
ríkjanna um að draga her-
þotur sínar og þyrlur burt
frá Keflavík virðist fremur
ósennilegt að öryggi Íslands
verði tryggt með samstarfi við Bandaríkin fyrst
og fremst, eins og verið hefur undanfarna hálfa
öld og rúmlega það. Það er vandséð hvað Banda-
ríkin geti boðið í staðinn, sem fullnægi þörfum Ís-
lands fyrir sýnilegar og áþreifanlegar varnir
gegn þeim hættum, sem að geta steðjað. Það
verður að teljast líklegra að lausnir á þörfum Ís-
lands í öryggis- og varnarmálum verði fundnar í
samstarfi við bandamenn okkar í Atlantshafs-
bandalaginu í heild, en ekki Bandaríkin sérstak-
lega. Það yrði vissulega mikil breyting, en getur
þó þurft að gerast tiltölulega hratt, enda er sá
tími, sem Bandaríkin ætla til brottflutnings liðs-
afla síns, stuttur.
Hver er hættan?
Mat íslenzkra stjórn-
valda á þörfinni fyrir
varnir hér á landi
hlýtur að vera svipað og hjá öðrum aðildarríkjum
Atlantshafsbandalagsins. Þau telja sig öll hafa
þörf fyrir sýnilegar og virkar loftvarnir, bæði til
að fylgjast með umferð ókunnra flugvéla um loft-
helgi sína og til að geta brugðizt við árás, ekki
sízt hryðjuverkaárás, sem nærtæk reynsla sýnir
okkur að getur verið að vænta á Vesturlöndum.
Michael Corgan, bandarískur sérfræðingur í
varnarsamstarfi Íslands og Bandaríkjanna, segir
í Morgunblaðinu í gær, föstudag, að það sé mis-
skilningur að fjórar orrustuþotur hafi ekki haft
mikla þýðingu fyrir varnir Íslands. Fjórar þotur
geti gert það erfitt að gera árás óhindrað, t.d. ef
lítill hópur árásarmanna tæki hér land með
ákveðið skammtímamarkmið fyrir augum, en bú-
ast megi við að Íslendingar hafi áhyggjur af
slíku. Því má raunar bæta við að Íslandssagan
sýnir mætavel hversu viðkvæmt landið getur
verið fyrir slíkum árásum. Corgan segir að lítill
hópur sé hins vegar veikur fyrir árás úr lofti með
nákvæmum sprengjum, sem orrustuþotur hafi
yfir að ráða og því hafi þær ákveðinn fæling-
armátt. „Með þotunum var hægt að gera eitt-
hvað, en eftir að þær fara getið þið ekkert gert,“
segir Corgan.
Hann spyr sömuleiðis annarrar lykilspurning-
ar; ef Bandaríkjamenn hyggjast fara með þotur
og þyrlur og skilja aðeins eftir „óverulegan liðs-
afla“, eins og Robert G. Loftis, formaður samn-
inganefndar Bandaríkjanna um varnir Íslands,
orðar það í sama tölublaði Morgunblaðsins, verð-
ur sá liðsafli þá nægur til að verja Ísland? Svarið
við þeirri spurningu virðist augljóslega neitandi.
Corgan spyr: „Hvað gæti liðsaflinn í herstöðinni
gert til að verja Ísland sem víkingasveitin gæti
ekki gert?“
Bandaríkjamenn hafa, að sögn Geirs H.
Haarde utanríkisráðherra, rætt um að einhverjir
aðrir kostir geti verið til umræðu í áframhald-
andi viðræðum ríkjanna um varnarmál. Ef þeir
kostir eiga að fela í sér loftvarnir af einhverju
tagi virðist hins vegar liggja í augum uppi að þeir
munu ekki byggjast á tvíhliða varnarsamstarfi
við Bandaríkin, heldur víðtækara samstarfi við
aðildarríki Atlantshafsbandalagsins.
Lofthelgiseft-
irlit NATO
Er NATO var stækk-
að til austurs og
Eystrasaltsríkin m.a.
tekin inn var mótuð
um það stefna innan bandalagsins að öll aðild-
arríkin ættu rétt á að bandalagið tryggði þeim
eftirlit með lofthelgi sinni. Eistland, Lettland,
Litháen og Slóvenía, sem bættust í hóp aðild-
arríkjanna árið 2004, eru lítil ríki, sem hafa ekki
yfir eigin flugher að ráða. Þau gerðu við inngöng-
una kröfu um að bandalagið sæi þeim fyrir sam-
bærilegri lofthelgisvernd og eldri aðildarríki
nytu. Röksemdafærslan var sú að slíkt eftirlit
myndi vernda þau fyrir árásum hliðstæðum árás-
unum á Bandaríkin 11. september 2001, svo og
fyrir brotum rússneskra herflugvéla á lofthelgi.
Norður-Atlantshafsráðið gerði samþykkt um
lofthelgiseftirlit í þessum nýju aðildarríkjum 17.
marz 2004 og eins og fram kemur í Morgun-
blaðinu í dag, laugardag, hafa aðildarríki NATO,
sem hafa yfir flugher að ráða, síðan skipzt á að
senda orrustuflugsveitir til að sjá um þetta eft-
irlit í Eystrasaltsríkjunum, þrjá mánuði í senn.
Sveitirnar hafa aðsetur á Silaui-flugvelli í Lithá-
en á meðan þær sjá um eftirlitið, en hann er fjár-
magnaður annars vegar af stjórnvöldum í Lithá-
en og hins vegar af Mannvirkjasjóði NATO.
Kostnaður við útgerð flugsveitanna er hins vegar
borinn af því ríki, sem í það sinn sér um eftirlitið.
Það liggur fyrir að Ísland, sem aðildarríki
NATO án eigin loftvarna, á tilkall til þess að
bandalagið sjái því fyrir lofthelgiseftirliti af
þessu tagi. Það staðfesti hátt settur embættis-
maður NATO m.a. hér í blaðinu í maí árið 2004.
Ljóst er að þessi möguleiki hefur verið ræddur í
viðræðum Bandaríkjanna og Íslands um varn-
armál. Ísland hefur hins vegar ekki verið
reiðubúið að skoða hann til þessa, þar sem litið
hefur verið svo á að tvíhliða samningur við
Bandaríkin um að sjá um loftvarnirnar væri í
gildi. Lofthelgiseftirlitið er að sjálfsögðu annars
eðlis en núverandi loftvarnir Íslands og felur
ekki í sér þá tvíhliða skuldbindingu, sem til þessa
hefur verið fyrir hendi í samskiptunum við
Bandaríkin.
Réttur
NATO-ríkis
Nú hljóta íslenzk
stjórnvöld hins vegar
að leita eftir því við
Atlantshafsbandalag-
ið að það tryggi Íslandi lofthelgiseftirlit, þótt það
sé lakari kostur en það fyrirkomulag, sem við
höfum til þessa búið við. Það hlýtur að vera al-
gjörlega óviðunandi, bæði fyrir Ísland og fyrir
bandalagið í heild, að aðeins eitt aðildarríki sé án
nokkurra loftvarna. Sömu rök og sama hættumat
hlýtur að eiga við um Ísland og Eystrasaltsríkin.
Það er vandséð af hverju Eystrasaltsríkjunum
ætti að stafa meiri hætta af hryðjuverkum en Ís-
landi. Og rússneskar flugvélar hafa gert sig
heimakomnar við Ísland, þótt nálægðin við Rúss-
land sé ekki sú sama og í Eystrasaltsríkjunum.
Í þessu ljósi verða ummæli Roberts Loftis í
Morgunblaðinu í gær ekki sannfærandi; um að
það sé ekkert vit í að hafa herþotur á Íslandi við
núverandi aðstæður, en nú megi fara að tala við
Íslendinga um samstarf um „varnir gegn því sem
nú ógnar örygginu“ og segist Loftis þá eiga við
hryðjuverkaógn, smygl á fíkniefnum og fólki og
fleira í þeim dúr. Loftvarnir eru einfaldlega hluti
af því að verjast hryðjuverkaógninni. Þannig er
litið á það innan landamæra Bandaríkjanna –
loftvarnir við Washington og New York voru t.d.
stórefldar eftir árásirnar 2001 – og á NATO-
svæðinu í heild er sömuleiðis litið svo á, eins og
áður sagði. Það samstarf, sem Loftis ræðir um,
er væntanlega aðeins framhald á núverandi sam-
starfi tollgæzlu, lögreglu og landamæraeftirlits
Íslands og Bandaríkjanna, sem er vissulega mik-
ilvægt en kemur ekki í staðinn fyrir loftvarnir.
Í þessu sambandi má rifja upp það sem Nicho-
las Burns, aðstoðarutanríkisráðherra Bandaríkj-
anna, sem tilkynnti Geir H. Haarde ákvörðun
stjórnar sinnar fyrr í vikunni, sagði í samtali við
blaðamann Morgunblaðsins í Brussel í septem-
ber 2004, er hann var sendiherra hjá NATO.
Hann var þá spurður út í lofthelgiseftirlitið í
Eystrasaltsríkjunum og sagði m.a.: „Það hefur
verið afstaða Bandaríkjanna að við ættum að sjá
[Eystrasaltsríkjunum] fyrir loftvörnum. Það er
stefna [NATO] að flugvélar séu við eftirlit allan
sólarhringinn, alla daga vikunnar, í öllum aðild-
arríkjum NATO. Þegar Eystrasaltsríkin gerðust
aðilar að bandalaginu fyrir nokkrum mánuðum
vorum við sterklega þeirrar skoðunar að þau
ættu að eiga sama rétt og allir aðrir. Það ætti að
meðhöndla þau á sama hátt.“ Burns sagði að
þessu eftirliti yrði haldið áfram í fyrirsjáanlegri
framtíð og það þyrfti samhljóða ákvörðun
NATO-ríkjanna til að breyta því. Hins vegar
væru nokkur ríki, sem vildu ræða fyrirkomulagið
til lengri tíma litið.
Ekkert hefur komið fram um að nein breyting
hafi orðið á matinu á þeim ógnum, sem steðja að
Atlantshafsbandalaginu í heild, eða að til standi
að hætta að tryggja öllum NATO-ríkjum eftirlit
flugvéla allan sólarhringinn, alla daga vikunnar,
svo notuð séu orð Nicholas Burns. Það, sem
ákvörðun Bandaríkjanna, sem Burns tilkynnti
Geir H. Haarde á miðvikudaginn, getur því þýtt í
raun er að Bandaríkin séu fyrst og fremst að ýta
kostnaðinum af eftirliti með lofthelgi Íslands yfir
á önnur ríki Atlantshafsbandalagsins.
Ísland getur
sjálft rekið
Keflavíkur-
stöðina
Verði niðurstaðan sú
að bandalagsríki okk-
ar í NATO skipti með
sér lofthelgiseftirliti
hér í þágu sameigin-
legs öryggis yrði
væntanlega svipaður
háttur hafður á og í Eystrasaltsríkjunum; hér
þyrfti aðstöðu fyrir flugsveit og liðið sem henni
fylgir, sem getur verið 70–120 manns. Landhelg-
isgæzlan myndi væntanlega sjá fyrir björgunar-
þyrlum til að tryggja öryggi flugmanna og vera í
samstarfi við NATO-flugsveitirnar. Öll aðstaða
fyrir þær er fyrir hendi á Keflavíkurflugvelli. Í
ljósi þess að ekki yrði lengur um tvíhliða sam-
starfsverkefni Íslands og Bandaríkjanna að ræða
LÁNAKJÖR NEYTENDA
Í nýrri skýrslu, sem unnin var á veg-um norrænu ráðherranefndarinnarum hreyfanleika viðskiptavina á
milli fjármálastofnana á Norðurlöndum,
er sérstaklega fjallað um bílalán og
vakin athygli á því að á Íslandi borgi
viðskiptavinir auk vaxta sérstaka „verð-
bólguviðbót“, sem venjulega nemi um
2,5% á ári. Íslendingar borgi því í raun
mun hærri vexti og álögur af bílalánum
en gerist á öðrum Norðurlöndum. Þetta
þýði að „öfugt við önnur lönd í Evrópu
ber viðskiptavinurinn bæði áhættuna
vegna þróunar vaxta og þróunar verð-
bólgu“. Hér er vitaskuld átt við teng-
ingu lána við vísitölu neysluverðs, sem
eins og alkunna er á ekki aðeins við um
bílalán, heldur einnig íbúðalán, námslán
og svo mætti lengi telja.
Gísli Tryggvason, talsmaður neyt-
enda, ræðir skýrsluna í viðtali við
Morgunblaðið á föstudag. Þar segir
hann að skýrslan staðfesti grun margra
og sé í samræmi við niðurstöður Neyt-
endasamtakanna frá því í vetur um að
kjör viðskiptavina íslensku bankanna
séu lakari og líklega til muna lakari en
kjör viðskiptavina hinna norrænu bank-
anna. Það eigi ekki síst við um kjörin á
íbúðalánum, sem séu stærsti einstaki
þátturinn. Gísli telur að án breytinga
eigi ekki að gera Íbúðalánasjóð að
heildsölubanka eins og Halldór Ás-
grímsson nefndi á fréttamannafundi í
upphafi liðinnar viku.
„Ég tel að það komi því aðeins til
greina að samhliða verði gerðar breyt-
ingar sem auka neytendavernd og sam-
keppni um lánakjör neytenda,“ segir
Gísli. „Með neytendavernd á ég við að
það er ekki í takt við aðrar neytenda-
reglur að áhætta af verðbólguþróun sé
alfarið hjá neytandanum. Ég hef ekki
komist að niðurstöðu, en ég er að skoða
hvort núverandi fyrirkomulag á teng-
ingu neytendalána, þar á meðal íbúða-
lána, við vísitölu neysluverðs stangist á
við réttindi og hagsmuni neytenda. Ef
ég kemst að þeirri niðurstöðu mun ég
leggja fram tillögur í þeim efnum. Þar
kemur margt til greina.“
Oft er talað um að þeir, sem vilji bak-
tryggja sig, noti bæði belti og axlabönd,
en í þessu tilfelli bæta bankarnir við
hjálmi og skotheldu vesti. Viðskiptavin-
ir þeirra fá hins vegar ekki einu sinni
snærisspotta til að halda upp um sig
buxunum.
Vísitölutrygging lána átti rétt á sér á
tímum mikillar verðbólgu þegar lán
voru nánast eins og gjöf til lánþega. En
engin ástæða er til þess að hún verði við
lýði til frambúðar. Fjármálastarfsemi
er í eðli sínu áhættusöm, en þótt bank-
arnir hafi ekki getað tryggt starfsemi
sína á öðrum sviðum með sama hætti og
þeir hafa gert gagnvart þeim viðskipta-
vinum, sem taka hjá þeim neyslulán,
hafa þeir komist vel af.
Önnur ástæða fyrir því að æskilegt
væri að afnema verðtryggingu er sú að
hún gæti ýtt undir árvekni og veitt
bönkunum aðhald í sambandi við þá
starfsemi, sem einkum hefur áhrif á
verðbólguna og þar með vísitölu neyslu-
verðs. Ljóst er að vitundin um það að
hærri verðbólga dragi úr ábata af lána-
starfsemi hefði sitt að segja, hvort sem
um er að ræða gjaldeyrisviðskipti bank-
anna eða aðra fjármálastarfsemi.
En það má heldur ekki gleyma því að
vísitölutrygging er ekki aðeins bundin
við banka, heldur á hún við á mörgum
öðrum vígstöðvum, hvort sem það er í
viðskiptum almennings við Lánasjóð ís-
lenskra námsmanna, Íbúðalánasjóð eða
lífeyrissjóðina. Það er sama hvert litið
er, við almenningi blasa sömu kostirnir.
Fyrir vikið verður tilfinning viðskipta-
vinarins fyrir þeim vöxtum, sem hann
raunverulega borgar af lánum, afar
óskýr. Í raun má líkja þessu við veð-
urfréttir þar sem sagt er hvað er mikið
frost, en ekki tekið fram hvað er kalt ef
vindurinn er tekinn með í reikninginn.
Margir mundu ugglaust hrökkva við ef
þeir sæju svart á hvítu hverjir vextirnir
af lánum þeirra væru í raun, en vita-
skuld blasir það við mörgum lánþegum
þegar þeir fá yfirlit þar sem skuldir
þeirra virðast aðeins hækka við hverja
afborgun. Það er tímabært að þessi mál
verði tekin til endurskoðunar og verður
athyglisvert að sjá þá niðurstöðu, sem
Gísli Tryggvason setur fram þegar
hann hefur farið yfir það hvort fyr-
irkomulag tengingar neytendalána
stangist á við réttindi og hagsmuni
neytenda. Hér er þarft verkefni að
vinna.