Morgunblaðið - 21.10.2007, Side 24

24 SUNNUDAGUR 21. OKTÓBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
Eftir Oddnýju Helgadóttur
odh1@hi.is
Til þess að skilja hvað er aðgerast í heiminum er mik-ilvægt að skilja hvað þjóð-hyggja er,“ segir dr. Liah
Greenfeld. „Þjóðhyggjan er mikið
hreyfiafl og undirstaða samfélags-
gerðar okkar. Í rauninni mótar hún
hverja okkar hugsun.“
Greenfeld er prófessor í stjórn-
málafræði og félagsvísindum við
Boston-háskóla og sérfræðingur í
þjóðhyggju. Hún telur þjóðhyggju
vera forsendu nútímahagkerfis og
þjóðfélags.
Ferill Greenfeld er um margt at-
hyglisverður. Hún ólst upp í Sov-
étríkjunum en þegar hún var ung-
lingur fluttist fjölskylda hennar til
Ísraels.
Snemma kom í ljós að hún var
undrabarn á sviði tónlistar. Sjö ára
kom hún fyrst fram í sjónvarpi og
spilaði á fiðlu. Auk þess þótti hún
efnilegt ljóðskáld, vann samkeppni
og gaf út ljóðabók þegar hún var
sextán ára.
Doktorsprófi lauk Greenfeld frá
Hebreska háskólanum í Jerúsalem
og hún hefur verið gestaprófessor
við marga virtust háskóla í heimi,
þ.á m. Harvard, Princeton og Lond-
on School of Economics and Politi-
cal Science.
Hún hefur komið víða við í rann-
sóknum sínum og eftir hana liggja
m.a. rit um listfræði, hagfræði,
sögu, tungumál, bókmenntir, líf-
fræði, heimspeki, stjórnmál og trú-
mál.
Þekktust er Greenfeld þó fyrir
rannsóknir sínar á sviði þjóðhyggju.
Hún kom til Íslands til að flytja fyr-
irlestur á þjóðhátíðarþingi sem
haldið var á Hrafnseyri 17. júní.
Lífið er núna
Greenfeld skilgreinir þjóðhyggju
sem veraldlega og trúlausa sýn á
heiminn þar sem hópar fólks mynda
fullvalda einingar sem kallast þjóðir.
Þegnar þjóðar njóta nokkurs jafn-
ræðis og geta komið sér áfram á
eigin verðleikum.
Þessa hugsun telur Greenfeld
hafa orðið til í Englandi við upphaf
16. aldar. Þá var rósastríðunum ný-
lokið. Í þeim höfðu tvær ættir tekist
á um völd og nærri útrýmt hvor
annarri. Skarðið sem þannig var
höggvið í enska yfirstétt fylltu hæfi-
leikaríkir almúgamenn. Það dró úr
stéttaskiptingu og fólk hætti að trúa
því að aðallinn hefði stjórnarumboð
beint frá Guði.
„Fæstir átta sig á því hversu bylt-
ingarkennd þessi breyting var á sín-
um tíma,“ segir Greenfeld. „Ver-
aldleg sýn á tilveruna gerði það að
verkum að lífið á jörðu, hér og nú,
varð mikilvægara en hugsanlegt
framhaldslíf á himnum. Þetta mark-
aði upphaf nútímahugsunar,“ segir
Greenfeld af ákafa.
Ást, einstaklingar
og kapítalismi
„Sá sem hefur bara eitt líf vill
njóta þess. Til dæmis varð hug-
myndin um rómantíska ást til á
þessum tíma. Áður var hjónaband
hagkvæmnisfyrirkomulag, samn-
ingur milli tveggja einstaklinga um
sameiginlegan rekstur,“ útskýrir
hún.
Greenfeld telur einnig að ein-
staklingshyggja eigi rætur sínar í
þessum umskiptum. „Fram að þessu
var það einfaldlega þannig að sá
sem fæddist bóndi, dó bóndi. En á
þessum nýju tímum varð hver sinn-
ar gæfu smiður.“
Greenfeld segir að kerfið sem
þarna varð til, og hefur síðan breiðst
út um allan heim, ýti eðli málsins
samkvæmt undir samkeppni. „Hver
og einn kepptist við að lifa sem
best.“
Að sögn Greenfeld skiptust á
tímabil vaxtar og hnignunar áður en
þjóðhyggja kom til sögunnar. Síðan
hafi vöxtur verið stöðugur þar sem
þjóðhyggja er ráðandi hugs-
unarháttur. Þannig hafi hún getið af
sé nútímahagkerfi.
„Einu sinni vann fólk til að lifa af.
Núna lifir það til að vinna. Það er í
rauninni frekar óskynsamlegt því
fólk hefur ekki tíma til að njóta
ávaxta verka sinna en svona er það
nú samt,“ útskýrir hún.
Hnattvæðing er uppspuni
Allt tal um hnattvæðingu segir
Greenfeld vera á misskilningi byggt.
„Hnattvæðing er skilgreind sem
stöðug samþætting ólíkra kerfa um
heim allan í eitt kerfi. Það er ekki
hægt að finna nokkra sönnun þess
að þróun af þessu tagi eigi sér stað,“
fullyrðir hún.
Hún telur að, þvert á móti, bendi
margt til þess að nú sé hreyfing í átt
frá hnattvæðingu. Því til stuðnings
bendir hún á að utanríkisviðskipti
og frjálst flæði vinnuafls séu mun
minni en á öðrum skeiðum sög-
unnar. „Frjáls viðskipti voru mest
stuttu fyrir heimsstyrjöldina fyrri.
Síðan hafa þau sveiflast upp og nið-
ur en aldrei orðið jafnmikil og þá.“
Misklíð milli menningarheima tel-
ur Greenfeld einnig draga úr hnatt-
væðingu.
En hvers vegna er þá stöðugt ver-
ið að ræða hnattvæðingu? Að henn-
ar mati er það vegna þess að flestir
rugla útbreiðslu þjóðhyggju saman
við hnattvæðingu.
„Þjóðhyggja breiddist út frá Eng-
landi og nær nú til allra heims-
horna,“ segir Greenfeld.
Hún segir hana vera ástæðu þess
að breska heimsveldið varð jafn víð-
feðmt og raun ber vitni. „Englend-
ingar voru í rauninni í samkeppni
við alla aðra áður en nokkur annar
fór að keppa,“ segir hún. „Bretar
voru eina þjóðin í heiminum í um
tvö hundruð ár, en hægt og bítandi
breiddist þjóðhyggja síðan út um
allt. Fyrst til Frakklands og svo til
Rússlands, Bandaríkjanna og
Þýskalands.“
Hún bendir á að þjóðerni sé nú
stór þáttur í sjálfsmynd meirihluta
mannkyns en ekki sé ýkja langt síð-
an engin ríki voru til.
Öld Asíu rennur upp
Greenfeld segir þjóðhyggju hafa
borist til Asíu með vestrænum
áhrifum.
„Japan er skólabókardæmi um
það sem gerist þegar þjóðhyggja
skýtur rótum. Til ársins 1850 var
Japan lokað útlendingum. Banda-
irnir annaðhvort eru eða eru ekki,“
segir hún.
„Þótt Kína og Indland séu mjög
ólík er fjölgyðistrú algengust í báð-
um löndum. Henni fylgir annars
konar þankagangur sem grundvall-
ast ekki á rökhyggju. Vestrænt fólk
á erfitt með að átta sig á þessum
hugsunarhætti.“
Að mati Greenfeld mun ágrein-
ingur á milli vesturvelda og ísl-
amskra öfgaafla í framtíðinni falla í
skuggann af samskiptum við þessi
rísandi veldi. Hún bendir á að
kristni, gyðingdómur og íslam eigi
sameiginlegar rætur og telur að þar
af leiðandi geti ríkt skilningur þar á
milli.
„Ég held því alls ekki fram að
Kínverjar og Indverjar verði
herskáir. Ég er bara að segja að við
höfum engar forsendur til þess að
vita hvort þeir verða það. Vestræn-
ar þjóðir hafa tiltölulega litla þekk-
ingu á austrænum þjóðum. Fyrir
okkur eru þær menningarlegar
geimverur og því er ómögulegt að
segja til um hvað framtíðin ber í
skauti sér. Ég er hins vegar sann-
færð um að við horfum fram á
grundvallarbreytingar,“ segir
Greenfeld.
Í HNOTSKURN
»Dr. Liah Greenfeld kennirvið Boston-háskóla en hef-
ur m.a. verið gestakennari
við Harvard, Princeton og
LSE.
»Hún er heimsþekktur sér-fræðingur í þjóðhyggju og
bók hennar Five Roads to
Modernity er talin til grund-
vallarrita í þeim fræðum.
»Hún telur að ágreiningurá milli kristinna og ísl-
amskra hópa muni innan
skamms falla í skuggann af
öðrum breytingum.
»Dr. Liah Greenfeld segirallt tal um hnattvæðingu
vera á misskilningi byggt.
Hún telur fólk rugla út-
breiðslu þjóðhyggju saman
við hnattvæðingu. Alla nú-
tímahugsun segir hún grund-
vallast á þjóðhyggju.
Nýir tímar Hver og einn keppist við að lifa sem best. Lífskilyrði hafa
gjörbreyst í Kína á undanförnum árum.
Reuters
Öld Asíu
rennur upp
ríkjamenn, Bretar og Rússar vildu
hafa aðgang að höfn þar og neyddu
Japana til að opna landið fyrir út-
lendingum. Í kjölfarið komust Jap-
anar í kynni við þennan þankagang
og Japan varð gríðarsterkur keppi-
nautur. Hagkerfi þeirra er nú næst-
stærsta hagkerfi í heimi,“ útskýrir
hún.
Hún segir vestræna hugsun hafa
fætt af sér alþjóðlegt kerfi sem
byggist á samkeppni, og allir verða
að taka þátt í, hvort sem þeim líkar
betur eða verr.
„Það er ekki langt síðan þessi
hugsunarháttur teygði anga sína til
Kína og Indlands. Nú, þegar hann
hefur gert það, er þess ekki langt að
bíða að þau verði mestu efnahags-
og herveldi í heimi. Vesturlönd hafa
verið miðpunktur sögunnar í þrjú
þúsund ár, en innan skamms verða
þau á jaðrinum,“ fullyrðir hún.
Annar þankagangur
Greenfeld segir ómögulegt að spá
fyrir um hverjar afleiðingar þessa
verði fyrir Vesturlönd.
„Vestræn menning er mjög mót-
uð af eingyðistrú. Henni fylgir viss
hugsun sem byggist á rökhyggju.
Andstæðum er teflt saman og hlut-
Hagkerfið Japanska hagkerfið er nú það
næststærsta í heimi.
Breska heimsveldið H.H. Kitchener (1850 - 1916) hermálaráðherra kannar heiðursvörð nýliða bresku krúnunnar
frá Indlandi. Greenfeld segir þjóðhyggju ástæðu þess að breska heimsveldið varð jafn víðfeðmt og raun bar vitni.
» Þess er ekki langt að
bíða að Kína og Indland
verði mestu efnahags- og
herveldi í heimi. Vesturlönd
hafa verið miðpunktur
sögunnar í þrjú þúsund ár,
en innan skamms verða
þau á jaðrinum.
ERLENT»
 Áhrif Vesturlanda fara þverrandi
 Hnattvæðing minni en almennt talið
og þjóðhyggja grunnur nútímahugsunar