Morgunblaðið - 21.10.2007, Blaðsíða 44

44 SUNNUDAGUR 21. OKTÓBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
23. október 1977: „Af hálfu
ríkisstjórnarinnar var talið sl.
sumar, að með ASÍ-
samningum hefði verið teflt á
tæpasta vað í launahækk-
unum. Í ljósi þeirrar afstöðu
ríkisstjórnarinnar þá, er sýnt,
að hún hlýtur að halda þannig
á kjarasamningum þegar hún
á í hlut, að ekki verði gengið
svo langt að öngþveiti skapist
í launamálum. Á ríkisstjórn-
inni hvílir skylda gagnvart öll-
um launþegum í landinu. Hún
getur ekki afhent einum hópi
launþega meiri kjarabætur en
hún taldi rétt að aðrir fengju.
Samanburðurinn gildir einnig
gagnvart henni. Verkafólkið í
frystihúsum, öðrum fisk-
vinnslustöðvum, verksmiðjum
og á öðrum vinnustöðum tek-
ur eftir því, hvort ríkisstjórnin
telur eðlilegt, að hennar
starfsmenn fái meiri launa-
hækkanir en verkafólkið.“
. . . . . . . . . .
25. október 1987: „Eftirspurn
íbúðarhúsnæðis helzt í hendur
við fólksfjölgun. Almennur
efnahagur og framboð á
lánsfé ræður hins vegar ferð,
hvort framboð íbúðar-
húsnæðis samsvarar eftir-
spurn. Lægð í byggingariðn-
aði á fyrri hluta þessa
áratugar olli því, að bil fram-
boðs og eftirspurnar jókst
óhóflega. Þrátt fyrir grósku í
byggingariðnaði um árabil
hefur jafnvægi ekki náðst á
húsnæðismarkaðinum.
Fjármögnun íbúðarhúsnæðis
hefur einkum verið þrenns
konar. Í fyrsta lagi og að lang-
stærstum hluta Bygging-
arsjóður ríkisins og Bygging-
arsjóður verkamanna. Í
annan stað hafa lífeyrissjóð-
irnir lánað beint til meðlima
sinna. Lífeyrissjóðirnir lán-
uðu framan af beint til fé-
lagsmanna sinna. Í seinni tíð
hafa þeir lagt til stærstan
hluta fjármagns hins opinbera
húsnæðislánakerfis með
kaupum á skuldabréfum.
Þessi kaup vóru skilyrt.“
. . . . . . . . . .
26. október 1997: „Þær sögu-
legu forsendur, sem á sínum
tíma voru fyrir sundrungu
vinstri manna, eru ekki leng-
ur fyrir hendi. Hug-
myndafræðilegur ágreiningur
milli sósíalista og sósíal-
demókrata er liðin tíð og
kalda stríðið skiptir þessum
hópum ekki lengur í tvær
fylkingar. Þess vegna þarf
engum að koma á óvart, að
flokkar og flokksbrot á vinstri
væng stjórnmálanna reyni nú
að sameinast og efla stöðu
sína, eins og þeir gerðu í
Reykjavík með myndun
Reykjavíkurlistans fyrir fjór-
um árum.
Að mörgu leyti mundi slík
sameining skýra og einfalda
línurnar í íslenzkum stjórn-
málum.
Úr gömlum l e iðurum
Einar Sigurðsson.
Styrmir Gunnarsson.
Forstjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjóri:
Karl Blöndal.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
GLEYMDUST
REYKINGAMENNIRNIR?
Andrúmsloftið í kringum reyk-ingar hefur snarbreyst á und-anförnum árum, ef svo má að
orði komast. Á Vesturlöndum hefur
víða verið lagt bann við reykingum á
opinberum stöðum og veitingahúsum.
Rannsóknir sýna að bann við reyking-
um á veitingahúsum hefur þegar áhrif
og kemur það fram í því að fórnar-
lömbum hjartaslaga, sem rekja má
óbeinna reykinga, hefur fækkað veru-
lega. Í baráttunni gegn reykingum
virðist hins vegar hafa gleymst að
hugsa um reykingamanninn. Í viðtali í
Morgunblaðinu í dag segir Helga
Jónsdóttir, prófessor í hjúkrunarfræði
við Háskóla Íslands og forstöðumaður
hjúkrunar langveikra fullorðinna á
Landspítalanum, að breyta þurfi um
stefnu í því hvernig komið sé til móts
við reykingamenn, sem vilji hætta að
reykja, og engan tilgang hafi að for-
dæma þá sem reykja.
„Óbeinar reykingar eru hættulegar
og það er réttur fólks að fá vernd fyrir
þeim,“ segir Helga. „En það þarf að
draga línurnar þar. Það má ekki
stimpla reykingafólk minna virði. Ég
lít á reykingar sem heilsufarsvanda-
mál sem fólk þurfi aðstoð við, rétt eins
og ef það hefur astma eða hjartasjúk-
dóm. Við erum reyndar að tala um
fíkn. Tóbaksfíkn hefur sérstök ein-
kenni. En fólk þarf að fá hliðstæða að-
stoð. Það er ljóst samkvæmt íslenskri
heilbrigðisáætlun til 2010 að það er
markmið að minnka reykingar en að-
gerðir hafa ekki fylgt nægilega vel þar
á eftir. Fólk verður að gera sér ljóst að
ef á að fjarlægja reykingar úr daglegu
lífi þá verður að aðstoða þá sem
reykja. Við erum komin langt með að
koma á algeru reykingabanni hérlend-
is. En slíku banni verður að fylgja að-
stoð við fólk sem vill hætta reyking-
um.“
Helga segir að þessi aðstoð sé í lág-
marki hér á landi og vill að leitað sé til
Bretlands um fyrirmyndir. Þar sé boð-
ið upp á reglubundna ráðgjöf og
nikótínlyf á mjög lágu verði en þau séu
greidd fullu verði hér á landi. Hún
spyr hvort ekki eigi að meðhöndla
reykingar eins og aðra fíkn og sjúk-
dóma fyrst þær hafi verið skilgreindar
sem sjúkdómur af völdum fíknar. Eðli
fíknarinnar er að það er erfitt að hætta
og ekki nema brot reykingamanna get-
ur það af sjálfsdáðum.
Vitaskuld er það réttur hvers og
eins að reykja en skaðsemi reykinga er
slík að það er eðlilegt að komið sé til
móts við þá sem vilja hætta og reynt að
auðvelda þeim verkið. Samkvæmt út-
tekt Hagfræðistofnunar, sem byggði á
tölum frá árinu 2000 yfir afleiddan
kostnað af reykingum, hjúkrun, vinnu-
tapi og jafnvel húsbrunum, var niður-
staðan að kostnaður ríkisins af reyk-
ingum umfram skatttekjur af tóbaki
hefði verið 19 milljarðar. Það er mik-
ilvægt að halda kostnaðinum við að
hætta að reykja í lágmarki. Reynt hef-
ur verið að draga úr reykingum með
því að hækka verð á tóbaki, en það er
hins vegar ein af þeim vörutegundum,
sem eru þess eðlis að eftirspurnin
dregst ekki saman í samræmi við verð-
hækkanir.
Víða er nú svo komið að reykingar
eru að verða lágstéttarvandi. Í fá-
tækrahverfum í Bandaríkjunum eru
sígarettur seldar ólöglega í stykkjatali
vegna þess að fólk hefur ekki efni á að
kaupa sér heilan pakka en getur ekki
hætt. Þar hefur verulega dregið úr
reykingum nema meðal fátækra af öll-
um kynþáttum og bandarísk heilbrigð-
isyfirvöld líkja vandanum við plágu.
Kostnaður við að hætta að reykja má
ekki verða þröskuldur hér á landi.
Helga Jónsdóttir segir að ýmislegt
hafi verið gert til að hjálpa reykinga-
mönnum á Íslandi að hætta: „En við
viljum að aðstoð til reykleysis sé jafn
aðgengileg og önnur heilbrigðisþjón-
usta og kostnaður þurfi ekki að vefjast
fyrir fólki. Síðan er brýnt að niður-
greiða lyfin þegar fólk er í alvöru að
leita sér aðstoðar. Það hefur reynst vel
í Bretlandi.“ Það gæti líka reynst vel
hér.
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á slóðinni http://morgunbladid.blog.is/
U
mræður um málefni Orkuveitu
Reykjavíkur og að einhverju
leyti Hitaveitu Suðurnesja und-
anfarnar vikur hafa orðið til
þess að beina athyglinni að
grundvallarþáttum orkumála,
þ.e. eignarhaldinu á auðlindinni. En í umræðum
síðustu hundrað ára a.m.k. hafa orkulindir okkar
verið taldar önnur mesta auðlind íslenzku þjóð-
arinnar. Þegar unnið var að samningum um
byggingu Búrfellsvirkjunar, fyrstu stórvirkjunar
okkar Íslendinga og álversins í Straumsvík fyrir
meira en fjórum áratugum var jafnan litið svo á
að það væri mikilvægt að nýta ekki bara fiskinn
í sjónum heldur líka orku fallvatnanna og skjóta
þar með fleiri stoðum undir afkomu þjóðarbús-
ins.
En sá er hins vegar munur á þessum tveimur
auðlindum að Alþingi hefur lýst fiskinn í sjónum
sameign íslenzku þjóðarinnar en stór hluti hinn-
ar auðlindarinnar, orkunnar, hefur alltaf verið í
einkaeign. Þessi staðreynd hefur ekki komið
nægilega fram í umræðum og þess vegna hafa
þær bæði verið ruglingslegar og misvísandi. Í
skýrslu auðlindanefndar frá árinu 2000 er talið
að um þriðjungur orkulinda íslenzku þjóðarinnar
sé í einkaeign.
Umræður um þessi mál eru ekki nýjar. Þær
hafa staðið með köflum í hundrað ár. Í fyrr-
nefndri skýrslu auðlindanefndar segir svo:
„Upp úr síðustu aldamótum (þ.e. fyrir rúmum
hundrað árum, innskot Mbl.) fór áhugi ýmissa
aðila, bæði innlendra og erlendra að vakna á að
kaupa eða leigja vatnsréttindi hér á landi. Til að
sporna við ásælni útlendinga voru fossalögin
svokölluðu samþykkt árið 1907 en þau þóttu
ekki ná tilgangi sínum og var því skipuð sérstök
nefnd, Fossanefndin, sem semja skyldi ný lög
um vatnsréttindi og nýtingu þeirra. Fossanefnd-
in náði ekki samkomulagi og þegar útséð þótti
að Alþingi gæti sjálft samið lög er nytu stuðn-
ings meirihluta þingmanna var Einari Arnórs-
syni prófessor falið að semja nýtt frumvarp til
vatnalaga. Frumvarp hans var lagt fram á Al-
þingi árið 1921 en varð ekki að lögum fyrr en
tveimur árum síðar.
Með setningu vatnalaganna var með ótvíræð-
um hætti tekið af skarið um það að landeig-
endur ættu einir rétt til að hagnýta eða selja
orku þeirra vatna sem um landareignir þeirra
renna. Réttarframkvæmdin hefur og til fulls við-
urkennt eignarrétt landeigenda að vatnsorku,
m.a. þegar vatnsföll hafa verið tekin til virkj-
unar.
Í lögum um þjóðlendur nr. 58/1998 er eign-
arland skilgreint, sem landsvæði, sem háð er
einkaeignarrétti, þannig að eigandi landsins fer
með öll venjuleg eignarráð þess innan þeirra
marka sem lög segja til um á hverjum tíma.
Þjóðlenda er hins vegar landsvæði utan eign-
arlanda, þó að einstaklingar eða lögaðilar kunni
að eiga þar takmörkuð eignarréttindi. Hugtakið
þjóðlenda tekur því til þeirra landsvæða, sem
áður voru ýmist kölluð afréttir, almenningur,
óbyggðir eða hálendi utan byggða. Þá er í lög-
unum lýst yfir eignarrétti ríkisins að landi og
hvers konar landsréttindum og hlunnindum í
þjóðlendum sem ekki eru þegar háð einkaeign-
arrétti.“
Í skýrslu auðlindanefndar er eignarhaldi á
vatnsafli skipt í þrjá meginflokka og ástæða til
að vekja athygli á því að í skýrslu nefndarinnar
er talað um vatnsafl en ekki vatnsafl og jarð-
varma. Þessir þrír flokkar eru:
„1. Vatnsafl sem tilheyrir landareignum sem
háðar eru einkaeignarrétti. Hér er fyrst og
fremst um að ræða bújarðir í eigu einstaklinga
en ríkið á þó allmargar jarðir og þau vatnsrétt-
indi er þeim tilheyra.
2. Vatnsafl sem tilheyrir þjóðlendum og telst
því ríkiseign. Enn er óvíst um hversu mikla
vatnsorku hér er að ræða þar sem mörk þjóð-
lendna og bújarða hafa ekki enn verið ákveðin.
3. Vatnsafl, sem orkufyrirtæki hafa eignazt
með kaupum eða eignarnámi. Þetta vatnsafl er
því óbeint í eigu ríkis og sveitarfélaga sem eiga
öll orkufyrirtæki landsins. Sem dæmi má nefna
vatnsréttindi í Þjórsá og Tungnaá, sem Lands-
virkjun ræður yfir en þau voru áður í eigu
Titan-félagsins norska, sem hafði keypt vatns-
réttindi af bændum að frumkvæði Einars Bene-
diktssonar. Samhliða því sem mörk þjóðlendna
og eignarlanda verða ákvörðuð mun það ráðast
hve víðtæk þessi réttindi og önnur hliðstæð eru.
Eins og þessi upptalning ber með sér er beinn
og óbeinn hlutur þjóðarinnar í vatnsafli landsins
vafalaust mjög hár, líklega allt að tveimur
þriðju, þótt nákvæmar athuganir á því liggi ekki
fyrir.“
Eins og af þessu má sjá er ólíku saman að
jafna þjóðareigninni í hafinu og þjóðareign í
vatnsafli vegna þess að ríki og sveitarfélög eiga
ekki nema hluta þeirrar auðlindar. Í skýrslu
auðlindanefndar segir um þetta:
„Orka fallvatna er ein helzta auðlind þjóð-
arinnar en samkvæmt íslenzkri löggjöf fylgir
réttur til nýtingar hennar eignarhaldi á landi.
Mikil óvissa ríkir hins vegar um það hve stór
hlutur nýtanlegs vatnsafls er í eigu ríkis og ann-
arra opinberra aðila … Í samræmi við almenna
stefnumótun nefndarinnar telur hún að tryggja
þurfi að þjóðin njóti í framtíðinni eðlilegrar hlut-
deildar í þeim umframarði (auðlindarentu), sem
nýting vatnsafls í eigu þjóðarinnar skapar. Af
því vatnsafli sem er í einkaeign er samkvæmt
framansögðu ekki efni til töku auðlindagjalds en
hins vegar gæti ríkið innheimt kostnaðargjöld
eða lagt á auðlindaskatt í þeim tilvikum.“
Viðskipti með orkulindir
Þ
ótt í skýrslu auðlindanefndar sé
eingöngu fjallað um vatnsafl en
ekki jarðvarma, sem nú er meira á
dagskrá, má ætla að sömu grund-
vallarsjónarmiðin ráði ferð þótt
önnur álitamál geti að vísu komið
upp í tengslum við jarðvarma sem ekki verður
farið út í að sinni.
Væntanlega er ljóst, að jarðeigendur geta
stundað viðskipti með jarðir sínar eins og aðrar
eignir, jafnvel þótt virkjanleg vatnsföll sé að
finna innan marka þeirra eða jarðvarmi. En
jafnljóst er að Alþingi getur ákveðið að setja
lög, sem varða þessar orkulindir í einkaeigu, svo
sem lög um auðlindaskatt eins og nefnt er í
skýrslu auðlindanefndar.
Á nokkrum síðustu árum hefur jarðaverð
stórhækkað og umsvifamiklir kaupsýslumenn
hafa keypt margar jarðir víðs vegar um land. Þó
má telja líklegt að þau jarðakaup hafi ekki síður
snúizt um laxveiðiréttindi en orkulindir en
vatnsföll eða jarðvarma.
Umræður um hugsanlegar fjárfestingar er-
lendra aðila í orkulindum okkar Íslendinga
hljóta á þessu stigi málsins að snúast fyrst og
fremst um það hvort setja eigi takmarkanir á
rétt útlendinga til að fjárfesta í orkulindum í
einkaeigu og hefur Morgunblaðið í því sambandi
bent á að íslenzk löggjöf sem mundi banna slíkt
hlyti að kalla á mótaðgerðir í öðrum löndum þar
sem orkufyrirtæki í íslenzkri eigu leita nú stíft
eftir að fjárfesta í þarlendum orkulindum.
Þegar um er að ræða orkufyrirtæki í eigu ís-
lenzka ríkisins eða sveitarfélaga gegnir öðru
máli. Þar getur ríkið eða sveitarfélagið einfald-
Laugardagur 20. október
Reykjavíkur
Seljalandsfoss