Náttúrufræðingurinn - 2007, Qupperneq 34

Ná ttúrufræðingurinn
ísland varð til við brot megin-
landsskorpu og myndun flekaskila
og úthafsskorpu á milli Norður-
Ameríku og Grænlands annars veg-
ar og Norðvestur-Evrópu hins vegar
fyrir um 55 milljón árum.46 Við upp-
haflega gliðnun meginlandanna
mynduðust víðáttumikil storku-
bergssvæði á Norður-Atlantshafi
(10. mynd). Á milli gosbergslaga á
þessu svæði eru víða vel þekktar
setlagasyrpur með plöntuleifum.35
Þannig benda jarðfræðileg gögn ein-
dregið til þess að Grænland og
Norðvestur-Evrópa hafi verið hluti
af sama norðlæga meginlandinu og
að landbrún Austur-Grænlands hafi
loks skilist frá landbrún Norðvest-
ur-Evrópu vegna gliðnunar á rek-
hrygg (miðhafshrygg) snemma á
nýlífsöld (á mörkum paleósen- og
eósentíma), nálægt jafnaldurslínu
(anómalíu) 24.47-48-49 Eftir upphaflega
gliðnun og landræna eldvirkni á
Norður-Atlantshafshryggnum varð
eldvirkni neðansjávar og eiginlegur
úthafshryggur varð til í Norður-Atl-
antshafi, en heiti reiturinn hélt þó
enn Grænlands-Skotlands þver-
hryggnum ofan sjávarmáls. Á þess-
um tímum, fyrir 60-50 milljón árum,
gátu plöntur dreift sér að vild milli

9,3 10,5
Cupressaceae
Glyptostrobus pensUis
Picea sp.
Sequoia sempervirens
Aesculus flava
Aesculus pavia
Betula delavayi
Cercidiphyllum japonicum
Cercidiphyllum magniflcum
Fagus crenata
Fagus grandifolia
Fraxinus sp.
Lonicera xylosteum
Magnolia sp.
Platanus sp.
Platanus occidentalis
Platanus x acerifolia
Rhododendron maximum
Rhododendron ponticum
Tdia americana
Tilia platyphyllos
Ulmus sp.
subg. Ulmus sect. Ulmus sp.
-15.6 I
-8.9
6.7 C
6.4 C
8.6
4.1
c
4.4
0.1 E
6.2
6.6
-1.2
9.3
ncktað; ckki tckið til grcina
4.6 l---------
4.1 l..........
2.5 I -
3.4 l...........
r—...............
0.5
-15
14.5
J 26.5
d 26.6
21.7
J 15.3
-----1 17.0
11.6
d 13.0
-1 21.3
7I 21.1
J 14.9
3 17.5
18.3
27.0
27.4
24.3
20.5
1 ) 15 20 25 30
22. mynd. Yfirlit yfir núlifandi plöntur sem eru sambærilegar steingerðu plöntunum frá
Selárdal, Botni og Ketilseyri, og þann ársmeðalhita sem þær þrífast við í dag. Samanburð-
ur steingervinga við núlifandi tegundir bendir til þess að ársmeðalhiti hér á landi, fyrir
um 15-13,5 milljón árum, hafi verið á bilinu 9,3°C til 10,5°C. Þetta hitabil er markað af
rauðu lóðréttu línunum. Neðri mörk hitabilsins markast af platanviðartegundinni Plat-
anus occidentalis og efri mörkin markast af linditegundinni Tilia platyphyllos. - List
ofall modern living analogues that are comparable to thefossil plants found in Selárdal-
ur, Botn and Ketilseyri and the mean annual temperature where these plants are living
today. Comparison of fossils to rnodern living taxa indicates that the mean annual
temperature in Iceland 15-13.5 Ma was between 9.3°C and 10.5°C. This temperature
range is marked by the tzvo red-coloured vertical lines. The lower boundary is set by Plat-
anus occidentalis and the upper boundary by Tilia platyphyllos.
Norðvestur-Evrópu og Grænlands
og voru óháðar takmarkandi flutn-
ingsleiðum yfir landbrýr (11. mynd;
fyrir 55 milljón árum). Samkvæmt
líkani Vinks42 um færslu heita reits-
ins undir íslandi og út frá legu jafn-
aldurslína50 er talið að fyrir 55 millj-
ón árum (við jafnaldurslínu 23) hafi
heiti reiturinn verið undir Græn-
landi, vestan við Scoresbysund.
Basísk innskot á því svæði hafa ver-
ið aldursgreind og eru talin 60-55
milljón ára.51 Fyrir um það bil 36
milljón árum (nálægt jafnaldurslínu
13) fór áhrifa heita reitsins að gæta
undir meginlandsbrún Grænlands
og var hann þá undir úthafsskorpu.
Líklegast er að Island-Færeyja hluti
Grænlands-Skotlands þverhryggjar-
ins hafi þá þegar verið myndaður. Á
þessum tímum er líklegast að flutn-
ingsleiðir plantna milli Norður-Am-
eríku og Grænlands annars vegar og
Norðvestur-Evrópu hins vegar hafi
orðið þeim sífellt erfiðari og ákveðn-
ar flutnings- eða dreifingarleiðir
komist á. Líklegast var þá um tvær
flutningsleiðir að ræða, aðra yfir
Svalbarða og hina um Færeyjar og
frum-ísland (11. mynd; fyrir 36
milljón árum). Austan megin við ís-
land eru jafnaldurslínur 23-13 á bil-
inu 55-36 milljón ára og rekja upp-
runa sinn til Ægishryggjar (10.
mynd). Yngri jafnaldurslínur rekja
uppruna sinn til Reykjaneshryggjar
og Grænlands-íslands hluti Græn-
lands-Skotlands þverhryggjarins
hefur verið að byggjast upp síðan. Á
þessum tíma er talið að dregið hafi
úr gliðnun á Ægishrygg og hún
færst frá Islands-Færeyja hluta þver-
hryggjarins yfir að heita reitnum, og
þá hafi Kolbeinseyjarhryggur orðið
virkur (11. mynd; fyrir 36-24 milljón
árum). Þegar gliðnun lauk á Ægis-
hrygg og hann kulnaði fyrir um 27
milljón árum tók Kolbeinseyjar-
hryggur við.52-53 Það er talið hafa orð-
ið til þess að Jan Mayen losnaði frá
landgrunnsbrún Austur-Grænlands
(11. mynd).47-54 Fyrir um 20 milljón
árum (nálægt jafnaldurslínu 6) var
myndun nýrrar hafsbotnsskorpu
alfarið á Kolbeinseyjarhrygg.42 Á