Náttúrufræðingurinn - 2007, Qupperneq 60

Náttúrufræðingurinn
framboð hafi verið af birkifræi aust-
ast í Öræfum frá 1996 til 2004
(Hálfdán Björnsson á Kvískerjum,
munnleg heimild) og kann að vera
að hið sama hafi þá einnig gilt um
Skaftafellsbirkið.
Nær samfelld gróðurþekja, að
mestu mosi, var á mið-norður, mið-
suður og austara svæðinu4 en
rannsóknir hafa sýnt að birkifræ
spíra illa í þykkum mosa.11
Hugsanlegt er að litla nýliðun birkis
á svæðunum síðan upp úr 1998
megi skýra þannig að með aukinni
mosaþekju hafi öruggum setum
fækkað. Ef þetta væri eina skýringin
hefði nýliðun birkis á vestara
svæðinu, þar sem lítil gróðurþekja
er, átt að haldast stöðug, en sú var
ekki raunin. Vestasta svæðið er hins
vegar í mestri fjarlægð frá fræupp-
sprettum í Skaftafelli og því ekki
ólíklegt að skortur á fræregni hamli
nýliðun þar.
Hamfaraflóð fór um Skeiðarár-
sand haustið 1996 en ekki yfir þau
svæði sem voru hér til rannsóknar.1
Flóðið varð um miðjan vetur er
frost var í jörðu og því voru áhrif á
gróður á sandinum lítil og þau
staðbundin meðfram ánum (Kristín
Svavarsdóttir og Þóra Ellen Þór-
hallsdóttir, óbirt gögn). Því er ólík-
legt að hlaupvatn hafi haft slæm
áhrif á nýliðun birkis á rannsókn-
arsvæðunum. Jafnvel er hugsanlegt
að flóðið hafi bætt aðstæður þess til
landnáms, þar sem jökulhlaup bera
með sér mikið af fínu næringarríku
efni, svonefnt löss. Þetta gæti því
frekar verið skýring á toppi í
nýliðun birkis árið 1998 á vestur- og
austursvæðunum, sem voru nálægt
árfarvegum þar sem flóðið fór um,
en fínt efni sem barst inn á sandinn
með flóðinu fauk yfir stærri svæði.
Ólíklegt er að einhver einn þáttur
skýri dýfuna í landnámi birkis á
Skeiðarársandi eftir 1998; fremur er
um að ræða samspil margra þátta
eins og samkeppni, fræframboðs,
breytinga á umhverfisaðstæðum í
kjölfar hamfaraflóðsins 1996 og
ýmissa þátta sem ekki voru teknir
fyrir í þessari rannsókn.
Gróður á Skeiðarársandi er nú í
örri framvindu og ef svo heldur
fram sem horfir mun fljótlega vaxa
upp önnur kynslóð birkis. Ef ekki
verður stórfellt rask á sandinum,
t.d. vegna jökulhlaupa, má telja lík-
legt að á Skeiðarársandi vaxi á
næstu áratugum upp einn
víðlendasti birkiskógur landsins.
SUMMARY
Mountain birch (Betula pnbescens Ehrh.) is
a keystone species in many Icelandic
ecosystems. It often becomes dominant
at late successional stages but can also act
as an early colonizer in primary succes-
sion. Here we investigated pattems of
colonization and establishment of moun-
tain birch on Skeiðarársandur, SE
Iceland. Skeiðarársandur is a vast (1,000
km2) floodplain with sparse vegetation
(70% of the plain having less than 10%
vegetation cover). In 2004, four sites were
selected, at which population and
growth parameters were estimated in 2-5
randomly placed 50*50 m plots.
The average age of mountain birch
differed significantly among sites.
Although sheep grazing did not appear
to directly affect grovvth, birch densities
were low at sites with high grazing fre-
quencies, indicating that browsing may
affect establishment and survival. The
establishment of mountain birch on
Skeiðarársandur started shortly before
1990 and increased until 1998, when
regeneration suddenly declined drasti-
cally. No single factor can be postulated
to explain this decline.
The present populations are probably
almost exclusively first generation colo-
8. mynd. Hlutfallsleg aldursdreifing birkipiantna fyrir hvert af rannsóknarsvæðunum fjórum á Skeiðarársandi sumarið 2004. Svæðum
er raðað eftir fjarlægðfrá Skaftafelli þaðan sem áætla má að mesta fræregnið komi. A er austasta svæðið, MN mið-norðursvæðið, MS
mið-suðursvæðið og V vestasta svæðið. Á línuritinu eru ekki sýndar ein birkiplanta frá 1977 og einfrá 1981 á mið-norðursvæðinu. -
Proportional age distribution of mountain birchfor each ofthefour study sites on Skeiðarársandur in the suimner of 2004. The order
of the sites is east (A), mid-north (MN), mid-south (MS) and west (V) from top to bottom, beginning with the site closest to Skaftafell
where most ofthe seedrain comesfrom. The graph is missing one plantfrom 1977 and onefrom 1981 on the mid-north study site.
128