Náttúrufræðingurinn - 2003, Qupperneq 13

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Svend-Aage Malmberg
Haffræði og
UPPHAF
HAFRANNSÓKNA
VIÐ ÍSLAND'
Vísindaheiti haffræða er Oceanografia. Oceanos var í grískri goðafræði per-
sónugervingur hafsins, svelgur sem umlukti löndin á jaðri heimskringl-
unnar (1. mynd). Oceanos var sonur Uranusar himnaguðs og Gaju, móður
jarðar og reyndar einnig himins. Grafia kemur einnig úr forngrísku og
merkir „skýring" eða „lýsing". Oceanografia er stundum nefnd Oceanolog-
ia, einkum í fyrrum ráðstjórnarríkjum Austur-Evrópu og Asíu. Það er e.t.v.
nær lagi nú á dögum rökvísi og túlkunar.
í rýmstu merkingu fjallar haffræðin um öll fræðasvið hafsins. Þau geta
verið líffræðilegs jafnt sem jarðvísindalegs eðlis. Höfuðgreinar haffræðinn-
ar eru hafeðlisfræði, hafefnafræði, hafjarðfræði, hafveðurfræði og haflíf-
fræði. Líffræðin nefnist öðru nafni oftast sjávarlíffræði eða fiskifræði.
Haffræðin, sem er hér til umfjöllunar, fæst við hin jarðvísindalegu við-
horf og þá sérstaklega um sjóinn sjálfan. Þessi grein er einnig nefnd sjófræði
einu nafni, en hér höldum við okkur við haffræðina. Viðfangsefnið er sjór-
inn sjálfur og einnig þau utanaðkomandi öfl sem hafa áhrif á hann. Skal
nefna umhverfi hans, dýpi, botnlögun og botngerð; hreyfingar hans eins og
bylgjur, strauma og sjávarföll; eðlisfræðilega eiginleika eins og t.d. hitastig,
eðlisþyngd, hljóðburð, ljós í hafinu og orkubúskap þess eða varmaflutning
ásamt hafís; efnafræðilega eiginleika eins og t.d. seltu, koltvísýring, súrefni,
næringarefni og önnur snefilefni eða sporefni, bæði í tengslum við lífferla
og á síðari tímum í auknum mæli í tengslum við efnamengun, náttúrulega
og af mannavöldum.
Haffræðin sem vísindagrein er sprottin af landa- og jarðfræði (geografia,
geologia) og áfram af jarðeðlisfræði (geofysik) og veðurfræði (meteorologia).
Undirstöðugreinar haffræðinnar nú á dögum eru eins og annarra náttúru-
vísinda gjarnan eðlis-, efna- og stærðfræði. Höfuðgreinar haffræðinnar
skiptast svo í fjölda sérhæfðra fræða.
SlGLINGAROG LAND-
KÖNNUN
Hafið hefur að vonum um langan
aldur vakið forvitni og áhuga
mannsins, svo mjög sem það snertir
tilveru hans. Fæðuöflun á ströndum
í árdaga, undur eins og sjávarföllin
og víðáttan og spurningin um hvað
taki við handan sjóndeildarhringsins
hafa hvatt manninn til dáða. Lengst
af létu menn sér nægja að kanna yf-
irborð hafanna vegna siglinga og
samgangna. Að vísu er til gömul arf-
sögn af því að Alexander mikli (356-
323 f.kr.) hafi fylgst með furðum
hafsins neðansjávar úr tunnu sem
sökkt var í Bospórussund, öðru
nafni Sæviðarsund (sjá mynd hér á
móti). Siglingaþjóðir við Miðjarðar-
haf með Föníkíumenn í broddi fylk-
ingar þekktu þannig snemma á öld-
um vel til Miðjarðarhafsins - Mare
nostrum meðal Rómverja - og ná-
lægra hafa. Árþúsundi síðar áræddu
norrænir menn - víkingar - sigling-
ar um allt norðanvert Norður-Atl-
antshaf og fundu og námu ný lönd í
vestri. Landafundirnir miklu um
1 Grein sú sem hér birtist var samin fyrir mörgum missirum fyrir Náttúru-
fræðingatal á vegum Félags íslenskra náttúrufræðinga. Ritstjórn hafði sam-
þykkt handritið með óverulegum breytingum, einkum til styttingar. Vegna
óvissu með áætlað Náttúrufræðingatal þykir höfundi löngu tími til kominn
að birta handritið í lítilsháttar breyttri mynd. Er það gert með fullu samþykki
ritstjórnar Náttúrufræðingatals.
Náttúrufræðingurinn 71 (3-4), bls. 88-97, 2003 89