Náttúrufræðingurinn - 2003, Qupperneq 15

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Einnig skal haft í huga að sigling-
ar landnámsmanna hafa fært þeim
reynslu og þekkingu á staðháttum
sem nýta mátti í ferðum um úthafið.
Nefna skal m.a. mið af háum fjöllum
og skýjabólstra þeim tengda,
strauma og sjólag, lit hafsins, hvali
og fugla himinsins. Ymis hjálpar-
tæki kunna og að hafa verið með í
ferðum, sbr. frásagnir af t.d. leiðar-
steini og sólsteini og fund þess sem
talið er að hafi verið sólaráttaviti í
grunni Þjóðhildarkirkju við Bratta-
hlíð í Eystribyggð á Grænlandi
(Vebæk og Thirslund 1992). Leiðar-
steinn var einskonar áttaviti, segul-
steinn sem flaut á viðarbút í vatns-
skál; sólsteinn var líklega silfurbergs-
kristall, sem skautar sólargeislana
og sýnir stöðu sólar þótt ekki sjái
beint til hennar; og sólaráttaviti er
kenndur við kringlu með mörkuð-
um skorum og staut upp úr miðju
sem markaði skugga í ákveðna
skoru við ákveðna sólstöðu. Sigling-
ar um úthafið hafa einnig leitt hug-
ann að sól og stjörnum og tímatals-
reikningi. Skýrir það e.t.v. tilvist
fróðra manna á íslandi á þeim svið-
um á þjóðveldisöld, eins og t.d.
Stjörnu-Odda (Oddi Helgason, 11.
til 12. öld, sjá Þorstein Vilhjálmsson
1991). Nokkra úttekt á siglingatækni
landnáms- og þjóðveldisaldar er að
finna í Sögu Islands (1. bd., 1974) eft-
ir Sigurð Líndal prófessor. Eins hef-
ur Þorsteinn Vilhjálmsson, eðlis-
fræðingur og prófessor, ritað fræði-
legar greinar (1991, 1997) um efnið
(sjá www.raunvis.hi.is/~thv) og
ýmsir aðrir hafa einnig velt því fyrir
sér frá mismunandi sjónarhóli. Hér
er um að ræða svið sem höfundi
virðist enn vera afar óljóst og þarfn-
ast meiri athygli.
SjÁVARFÖ LL
Ein er sú grein haffræða sem er öðr-
um fremri í nákvæmni, bæði
snemma á öldum og enn á okkar
tímum. Það eru fræðin um sjávar-
föllin, sem fornþjóðir höfðu þegar
tengt við göngur tungls. Fræðikenn-
ingar Englendingsins Isaacs Newton
(1642-1727) og Frakkans P. S.
Laplace (1749-1827) vörpuðu ljósi á
hin reglubundnu en jafnframt fjöl-
skrúðugu sjávarföll (jafnvægiskenn-
ing með aðdráttar- og miðflóttaafli
(eða miðsóknarkraftur) og hreyfi-
kraftakenning með mið að auki af
aðstæðum á jörðu niðri). Þeir aftur
byggðu fræði sín á fyrirrennurum í
stjörnufræði (Nikulás Kóperníkus
(1473-1543), Tycho Brahe (1541-
1601), Galíleo Galíleí (1564—1642) og
Jóhannes Kepler (1570-1630)). Það
var Kóperníkus sem fyrstur manna
á endurreisnartímanum taldi að
jörðin væri pláneta á ferð um spor-
baug í rúminu en ekki kyrr í rúminu
eins og áður hafði verið talið í fjórt-
án aldir, eða síðan á dögum
Ptolemaeusar frá Alexandríu (87-
165). Það er svo ekki aðeins að
pláneturnar ferðist um rúmið held-
ur snúast þær einnig um ás. Sá
snúningur hefur áhrif á hreyfingar á
þeim, þá einnig haf- og loftstrauma
(svigkraftur) og þar með talin sjáv-
arföll. Svigkrafturinn er kenndur
við franska stærðfræðinginn Coriol-
is (1792-1843). Að auki hefur lögun
hafsvæða og dýpt og eðli vatns og
bylgna áhrif á fjölbreytilega mynd
sjávarfalla.
Sjávarföllum er reyndar vel lýst af
íslenskum manni í brag snemma á
18. öld. Það var Ólafur Gunnlaugs-
son í Svefneyjum á Breiðafirði, faðir
Eggerts Ólafssonar. Bragurinn birtist
að hluta í íslenskum sjávarhdttwn (3.
bd. 1983) eftir dr. Lúðvík Kristjáns-
son. Dæmi fylgja hér á eftir. Augljóst
virðist að mikil reynsla og athyglis-
gáfa árabátasjómanna býr að baki,
jafnframt því að ætla skyldi að Ólaf-
Fullu tungli ogförnu er nú fylgisamur
ævinlega stærsti straumur
styrkur hans er þá ónaumur.
(kvartelaskipti og stórstraumur)
Efhálfvaxið er nú tungl,
hann er þá smæstur,
að hálfskertu eins óhastur,
er hann við þá reglu fastur.
(kvartelaskipti og smástraumur)
ur hafi kynnst einhverjum ritum
hinna erlendu fræðimanna.
UPPLÝSING OG
IÐNBYLTING
Á öldum upplýsingar og iðnbylt-
ingar (18. og 19. öld) urðu miklar
framfarir í vísindum. Um miðja 19.
öldina var lagður grundvöllur að
haffræði sem sjálfstæðri vísinda-
grein með það að markmiði að
kanna hafið á hinum ýmsu sviðum,
jafnt við sjávarborð sem í djúpun-
um. Meðal brautryðjenda á því sviði
skal fyrst nefna bandaríska sjóliðs-
foringjann M.F. Maury, en eftir hann
kom út bókin Physical Geography of
the Sea árið 1855. Þar er í fyrsta sinn
tekið vísindalega og ítarlega á haf-
fræðinni varðandi veðurfar, vinda
og hafstrauma, og það hnattrænt.
Niðurstöður sínar byggði Maury á
gögnum úr „loggbókum" sjófar-
enda. Áður hafði bandaríski hug-
vitsmaðurinn og stjórnmálamaður-
inn Benjamín Franklín (1706-1790)
gert sér grein fyrir Golfstraumnum
og áhrifum hans á siglingar milli
Norður-Ameríku og Evrópu. Upp-
lýsingar sínar fékk hann einkum frá
h val veiðimönnu m.
Á næstu áratugum 19. aldar voru
farnir margir rannsóknaleiðangrar
til könnunar á leyndardómum hafs-
ins. Ber að nefna m.a. breska leið-
angra á rannsóknaskipinu „Challen-
ger" þar sem á árunum 1873-1876
var safnað ógrynni gagna og aflað
nýrrar þekkingar á hinum ýmsu
sviðum haffræða, og fylla þær niður-
Að loknum löngum bálki sem
hvergi verður véfengdur koma
varnaðarorð vísindamannsins:
Ekki segi ég landið sé eins allt íkringum,
háttsemin hjá straumum ströngum,
stórum muna kann það löngum.
(fjölbreytni aðstæðna í reglunni)
Straumaskrá; um samfarir tungls og sjávarfalla eftir Ólaf
Gunnlaugsson (valdir kaflar)
91