Náttúrufræðingurinn - 2003, Qupperneq 16

Náttúrufræðingurinn
stöður marga bálka í stóru broti.
Þjóðverjar og Norðurlandabúar koma
einnig við sögu. Norðmenn voru
trúir hafinu eins og löngum áður og
fóru í margan leiðangurinn um
Norðurhöf. Ber þar í haffræðinni
hæst Henrik Mohn (1835-1916),
Björn Helland-Hansen (1877-1957)
og Fridtjof Nansen (1861-1930), en
þeir lýstu ítarlega m.a. straumum í
Norðurhöfum og áttu tveir þeir síð-
arnefndu stóran hlut í nákvæmum
mælingum haffræðinga síðari tíma.
Svíar áttu og sína haffræðinga, m.a.
Otto Pettersson (1848-1941), sem
helgaði sig einkum hafstraumum og
skýringum á breytileika þeirra. Frjó-
ar kenningar hans hafa þó ekki allar
staðist tímans tönn. Danir komu
mikið við sögu á 19. öldinni á norð-
anverðu Norður-Atlantshafi, og verð-
ur nánar sagt frá því hér á eftir.
Norræni skólinn lagði þannig
um og eftir aldamótin 1900 drjúgt
af mörkum á sviði haffræða, þá
einnig á sviði fræðilegrar haffræði.
Menn nýttu sér tíðum lögmál eðlis-
fræða og veðurfræða, sem voru í
miklum metum í Þýskalandi, Sví-
þjóð og seinna einnig í Noregi.
Sænski eðlisfræðingurinn Vagn
Walfried Ekman sýndi (1905) m.a.
fræðilega hvernig og hvers vegna
hafstraumar á norðurhveli leita til
hægri við vindstefnuna, jafnframt
því sem aðrir Svíar og Norðmenn
áttu mikinn hlut í grundvallaratrið-
um fræðilegrar straumfræði.
SjÓRAN NSÓKN I R DANA
Á ÍSLENSKUM OG
NÁLÆGUM HAFSVÆÐUM
Allt frá fyrri hluta nítjándu aldar og
fram að seinni heimsstyrjöld birtu
Danir fjölda greina um hafsvæðið
umhverfis Island og nálæg haf-
svæði. Niðurstöðurnar byggðust á
athugunum á dönskum varð- og
herskipum sem og rannsóknaskip-
um. Höfundar voru m.a. forstjórar
dönsku sjómælinganna og veður-
stofunnar, flotaforingjar og skipstjór-
ar sem og haffræðingar. Hæst ber
meðal annarra Carls Irminger flota-
foringja, sem birti 1843,1853 og 1861
greinar um hafstrauma og hitastig á
norðanverðu Norður-Atlantshafi.
Niðurstöður hans um heitu og
köldu straumana á Islandsmiðum
mörkuðu þáttaskil, og sú grein
Golfstraumskerfisins sem berst
hingað til lands er við hann kennd,
þ.e. Irmingerstraumur. Þess er getið í
ritum að íslenskur maður, Einar Ás-
mundsson í Nesi, hafi fyrstur manna
(1861) gert sér hugmynd um að
grein úr hlýsjónum, Hóastraum, færi
austur með Norðurlandi. Irminger
hafði ályktað í greinum sínum að
kaldur straumurinn að norðan væri
þar á ferðinni. Víðlesinn maður eins
og Einar í Nesi hefur e.t.v. þekkt rit-
gerðir Irmingers og að einhverju
leyti byggt skoðanir sínar á þeim,
skoðanir sem síðan styrktust af
hyggindum heimamanns. Sjórann-
sóknir Dana hér við land á varðskip-
inu „Fylla" (1878-1879) tóku af allan
vafa um að hugmynd Einars í Nesi
væri rétt. I þeim leiðöngrum var afl-
að upplýsinga um skilin milli kalda
og hlýja sjávarins í Grænlandssundi
og fyrir Norðurlandi, og einnig um
ástand sjávar í djúplögum. Sömu-
leiðis birtust niðurstöður mælinga
um dýpi milli Færeyja, Islands og
Grænlands, þ.e.a.s. um neðansjávar-
hrygginn milli landanna. Hitamæl-
ingar voru m.a. notaðar til að draga
ályktanir af niðurstöðum (A. Mouri-
er 1880).
Enn birti danskur sjóliðsforingi
(Carl Ryder og Rördam 1895) merk-
ar niðurstöður sjórannsókna í Norð-
urhafi og norðanverðu Norður-Atl-
antshafi 1891-1892. Hann lýsti
straumum djúpt og grunnt og gerði
sér grein fyrir uppruna þeirra. Hita-
mælingar Ryders voru taldar þær
bestu til þess tíma, en hann notaði
nýja tegund djúphitamæla (svo-
nefnda vendimæla).
Næst var komið að rannsókna-
leiðöngrum á Islandsmið og nálæg
hafsvæði á varðskipinu „Ingolf"
1895 og 1896, en sérstakri aðstöðu til
hafrannsókna var komið upp í skip-
inu. Margar greinar voru ritaðar um
niðurstöður. Meðal annars var í
fyrsta sinn lýst Reykjaneshrygg (C.
Wandel 1898), sem teygir sig suð-
vestur í haf frá Reykjanesskaga, og
haffræðingurinn Martin Knudsen
lýsti fyrstur manna hinum kalda
Austur-íslandsstraumi (1898). Hann
framkvæmdi nákvæmar hita- og
seltumælingar og var reyndar braut-
ryðjandi í nákvæmum seltumæling-
um og kvörðun á hitastigi með
vendihitamælum.
Straumathuganir með rekflösk-
um voru mikið stundaðar í dönsku
leiðöngrunum. Á fyrsta strauma-
korti sinnar tegundar frá íslands-
miðum birtist Irmingerstraumur
sem ein kvísl úr suðri og vestur
með landinu (Ryder 1904). Sjórann-
sóknir á danska rannsóknaskipinu
„Thor", sem varð seinna björgunar-
og varðskipið „Þór", í byrjun tutt-
ugustu aldar (1904-1908) bættu
þekkinguna til muna. Niðurstöður
frá rekflöskum sýndu breytta
mynd frá straumakorti Ryders,
þ.e.a.s. að hlýsjórinn að sunnan
klofnaði í tvær kvíslar og fór önnur
til vesturs með landinu en hin til
austurs (Nielsen 1904-1908). Áfram
var haldið með rekflöskur og
sýndu niðurstöður m.a. réttsælis
hafstrauma í kringum Island (Vedel
Táning 1931). Þess skal getið að
Bjarni Sæmundsson, fiski- og nátt-
úrufræðingur, tók virkan þátt í leið-
öngrum á „Thor".
Árið 1924 hófu Danir kerfis-
bundnar sjórannsóknir á hafinu við
Island á rannsóknaskipunum
„Dana II" og „Dana III" með athug-
unum á föstum stöðum. I stórum
dráttum breyttist heildarmynd af
ástandi sjávar og hafstrauma ekki
en árstíðasveiflur og breytingar frá
ári til árs komu í ljós. Þessum kerf-
isbundnu rannsóknum lauk 1939 í
byrjun heimsstyrjaldar.
Sem fyrr héldu Danir áfram at-
hugunum á straumum með rek-
flöskum í leiðöngrum 1928-1939.
Niðurstöður birtust að lokum eftir
stríð, 1946, í ítarlegri ritgerð eftir
haffræðingana Frede Hermann og
Helge Thomsen. Athyglisvert er að
skipting hlýsjávar að sunnan í tvær
greinar vestur og austur með landi
birtist nú aftur eins og hjá Nielsen
áður. Aðrir Danir nýttu sér einnig
tíma stríðsáranna 1939-1945, þegar
leiðangrar og annað stúss lá niðri,
til að gera gögnunum skil. Þannig
92