Náttúrufræðingurinn - 2003, Qupperneq 22

Náttúrufræðingurinn
Borgþór Magnússon,
Sigurður H. Magnússon
og Bjarni D. Sigurðsson
ÁHRIF
ALASKALÚPÍNU Á
GRÓÐURFAR
Sögu alaskalúpínu (Lupinus nootkatensis Donn ex. Sims) á íslandi má rekja
allt aftur til ársins 1885 er George Schierbeck landlæknir gerði fyrstu tilraun-
ir með ræktun hennar (Schierbeck 1886). Líklegt er að fræið hafi borist milli
garðyrkjufólks um Bretlandseyjar til Norðurlanda. Heimildir eru einnig um
ræktun alaskalúpínu í Gróðrarstöðinni í Reykjavík árið 1910 (Einar Helga-
son 1911). Þrátt fyrir að vel gengi að rækta lúpínuna virðast þessar tilraunir
ekki hafa vakið mikinn áhuga á tegundinni. Það var hins vegar Hákon
Bjarnason skógræktarstjóri sem blés lífi í ræktun lúpínunnar hér á landi eft-
ir ferð um Alaska árið 1945 þar sem hann safnaði efniviði af trjám og fleiri
plöntutegundum. I farteskinu hafði hann meðal annars nokkur fræ og ræt-
ur af alaskalúpínu (Hákon Bjarnason 1981). Segja má að Hákon hafi fyrstur
manna komið auga á hvað í lúpínunni bjó til uppgræðslu gróðurvana lands.
Hann hafði forgöngu um að hún var á næstu árum flutt í girðingar Skóg-
ræktar ríkisins og á fleiri svæði þar sem hún var reynd við mismunandi
skilyðri. Af þessum efniviði Hákonar er komin sú lúpína sem mjög hefur
breiðst út hér á landi á undanförnum áratugum, en tegundin finnst nú á lág-
lendi um allt land.
Talsverð þáttaskil urðu árið
1976 þegar hafnar voru rann-
sóknir á tegundinni á Rann-
sóknastofnun landbúnaðarins (Hall-
dór Þorgeirsson 1979, Andrés Arn-
alds 1980). Þar var lagður grunnur
að ræktun og nýtingu lúpínunnar.
Vorið 1986 var henni í fyrsta sinn sáð
í fræakur (Jón Guðmundsson 1991)
en síðan hefur ræktun lúpínu og
notkun til landgræðslu aukist jafnt
og þétt. Árið 2000 var lúpína slegin
og fræi safnað af um 160 ha lands á
vegum Landgræðslu ríkisins og
bænda, en alls söfnuðust liðlega 11
tonn af fræi, sem var metuppskera.
Haustið 2002 nam uppskera af
lúpínufræi liðlega 8 tonnum (Land-
græðsla ríkisins 2003). Við upp-
græðslu eru að jafnaði notuð um 3
kg af fræi á hvern hektara lands og
nægir því hvert tonn til að heilsá í
liðlega 3 km1 2 landsvæði.
Aukin útbreiðsla og notkun
lúpínu til uppgræðslu á undanförn-
um árum hefur ekki gengið hávaða-
laust fyrir sig en verulegar deilur
hafa orðið um lúpínuna og ágæti
hennar. Hingað til lands hefur verið
fluttur fjöldi erlendra tegunda til
skógræktar, landgræðslu og garð-
ræktar. Segja má að alaskalúpína
hafi verið íyrsta tegundin af því tagi
sem sýndi af sér þann eiginleika að
geta breiðst ört út og lagt undir sig
land þannig að lítið verði við ráðið.
Mörg dæmi eru um það erlendis frá
að framandi tegundir leggi undir sig
land og valdi usla í lífríki í nýjum
heimkynnum. Þar sem lúpínur eða
aðrar niturbindandi tegundir koma í
nýja vist með snauðum jarðvegi eru
vaxtarmöguleikar þeirra oft mjög
góðir. Þær geta þá jafnvel lagt undir
sig land, útrýmt plöntutegundum
sem fyrir voru og myndað með tím-
anum annað og gjörbreytt samfélag
og vistkerfi (Vitousek & Walker
1989, Lonsdale 1993).
I Noregi, Svíþjóð og Skotlandi
hefur alaskalúpína breiðst út í
óræktað land en ekki kveður jafn-
mikið að henni þar og hér á landi
(Karlsson 1981, Fremstad og Siegel
2000). I Noregi er hins vegar garða-
lúpína (Lupinus polyphyllus) talin
meðal framandi tegunda sem breiðst
1 Þessi grein er unnin í kjölfar alþjóðlegrar ráðstefnu um lúpínur sem haldin var á næsta ári (Borgþór Magnússon, Sigurður H. Magnússon & Bjarni D. Sigurðs-
á Laugarvatni sumarið 2002, en styttri útgáfa hennar mun birtast í ráðstefnuriti son 2004).
98 Náttúrufræðingurinn 71 (3-4), bls. 98-111, 2003