Náttúrufræðingurinn - 2003, Page 37

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Draugur vakinn upp með dýraraf-
magni
Meðal lærisveina Galvanis var
skoskur vísindamaður, John Lind.
Hann kynntist hugmyndum Gal-
vanis um dýrarafmagn og endurtók,
fyrstur manna á Bretlandseyjum, til-
raunir hans við að hleypa rafstraumi
á froskalimi. Margir litu þessar til-
raunir hornauga og töldu að þær
gengju inn á grátt svæði milli lífs og
dauða, líkt og hugmyndir um klón-
un á mönnum nú á dögum.
Lind var kennari við menntaskól-
ann í Eton. Meðal nemenda hans var
1. mynd. Boris Karloff í hlutverki upp-
vaknings Frankensteins í frægri kvik-
mynd frá árinu 1931. (New Scientist
2002.)
Percy Bysshe Shelley (1792-1822),
frægt enskt skáld. Fullvíst er talið að
Lind hafi sýnt Shelley tilraunir sínar
eða greint honum frá þeim.
Arið 1818 kom út klassísk saga
eftir Mary Shelley (1792-1851), konu
skáldsins, Frankenstein, or The
Modern Prometheus, um doktor
Frankenstein, sem setti saman mann
úr pörtum dauðra manna og vakti
síðan til lífs með rafstraumi (1.
mynd). Nú telja vísindasagnfræð-
ingar að hugmyndir þeirra Galvanis
og Linds um að „gæða dauða limi
lífi" hafi orðið hinn vísindalegi
kjarni í skáldsögu Mary Shelley um
Frankenstein (New Scientist 2002).
RAFSKYN OG
SEGULSKYN
Mörg dýr skynja rafsvið og segul-
svið frá öðrum dýrum. Til dæmis
er talið að fiskar í torfu haldi jöfnu
bili sín á milli með þessu skyni.
Þeir sem horft hafa á fræðslumynd
af fiskatorfu hafa sjálfsagt tekið eft-
ir því þegar torfan beygir sem ein
heild.
Ymis dýr, til dæmis sumir farfugl-
ar, skynja áttir út frá segulsviði jarð-
ar, og hafa þá eins konar innbyggðan
áttavita. Önnur dýr rata á bráð út frá
rafsviði. Þegar háfur syndir með
(e)
2. mynd. Háfur ífæðuleit finnur kola sem
hulinn er sandi á hafsbotni. Ljóst er að
hann skynjar rafsviðið frá bráðinni. Hann
finnur til dæmis kolann (b), pótt hann sé
hulinn agarhjúp, sem lyktin er leidd frá,
og (c) leitar uppi lykt af fiskhræi. Ef utan
um agarhjúpinn er látið plast sem ein-
angrar rafsviðið frá fiskinum (d), fer háf-
urinn hjá. Hann ræðst hins vegar á tæki
sem gefur frá sér ámóta rafsvið og fiskur
(e). (Schmidt-Nielsen 1997.)
hafsbotni greinir hann og hremmir
umsvifalaust kola eða annan flatfisk
sem er fullkomlega hulinn sandi, og
ljóst er af tilraunum að þar styðst há-
fiskurinn við rafskyn sitt (Schmidt-
Nielsen 1977; 2. mynd).
HÁSPENNTIR FISKAR
Sumir fiskar geta gefið frá sér há-
spennt rafhögg, sem þeir beita
bæði í vörn og sókn - hrella með
þeim fjendur sem sækja að þeim og
lama bráð. Auk þess gefa fiskarnir
frá sér mun veikari rafmerki, sem
talið er að nýtist þeirn líkt og rat-
sjárbylgjur við könnun á umhverf-
inu, þar með öðrum fiskum. Til
þessara fiska teljast hrökkgrani,
hrökkviskötur og hrökkáll (Mig-
dalski og Fichter 1989).
Raflíffærin í flestum þessum fisk-
um eru ummyndaðir vöðvar, hólfað-
ir niður í röð liða, sem hver getur
gefið frá sér vægt rafhögg, en þar
sem liðirnir eru raðtengdir magnast
spennan upp í tugi eða hundruð
volta þegar allur vöðvinn sendir
högg samtímis.
3. mynd. Hrökkgrani Malapterurus el-
ectricus. (Migdalski & Fichter 1989.)
Hrökkgrani
Hrökkgraninn eða rafgraninn (3.
mynd) er vatnafiskur sem lifir í
hitabelti Afríku, allt frá 20 til 120
cm langur. Þetta eru harðsæknir
ránfiskar sem leggjast á aðra fiska.
Stærstu hrökkgranar geta gefið frá
sér 100 volta högg, sem drepur
smáfiska og lamar þá sem stærri
eru. Granarnir lifa víða í gruggugu
vatni og rata um það með hjálp
veikra rafmerkja.
Ólíkt öðrum hrökkfiskum
myndar hrökkgraninn rafspenn-
una ekki í raðtengdum vöðvalið-
urn, heldur í röðum ummyndaðra
kirtilfrumna er liggja undir endi-
langri húð dýrsins, frá haus aftur á
sporð.
113