Náttúrufræðingurinn

Volume

Náttúrufræðingurinn - 2003, Page 37

Náttúrufræðingurinn - 2003, Page 37
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags Draugur vakinn upp með dýraraf- magni Meðal lærisveina Galvanis var skoskur vísindamaður, John Lind. Hann kynntist hugmyndum Gal- vanis um dýrarafmagn og endurtók, fyrstur manna á Bretlandseyjum, til- raunir hans við að hleypa rafstraumi á froskalimi. Margir litu þessar til- raunir hornauga og töldu að þær gengju inn á grátt svæði milli lífs og dauða, líkt og hugmyndir um klón- un á mönnum nú á dögum. Lind var kennari við menntaskól- ann í Eton. Meðal nemenda hans var 1. mynd. Boris Karloff í hlutverki upp- vaknings Frankensteins í frægri kvik- mynd frá árinu 1931. (New Scientist 2002.) Percy Bysshe Shelley (1792-1822), frægt enskt skáld. Fullvíst er talið að Lind hafi sýnt Shelley tilraunir sínar eða greint honum frá þeim. Arið 1818 kom út klassísk saga eftir Mary Shelley (1792-1851), konu skáldsins, Frankenstein, or The Modern Prometheus, um doktor Frankenstein, sem setti saman mann úr pörtum dauðra manna og vakti síðan til lífs með rafstraumi (1. mynd). Nú telja vísindasagnfræð- ingar að hugmyndir þeirra Galvanis og Linds um að „gæða dauða limi lífi" hafi orðið hinn vísindalegi kjarni í skáldsögu Mary Shelley um Frankenstein (New Scientist 2002). RAFSKYN OG SEGULSKYN Mörg dýr skynja rafsvið og segul- svið frá öðrum dýrum. Til dæmis er talið að fiskar í torfu haldi jöfnu bili sín á milli með þessu skyni. Þeir sem horft hafa á fræðslumynd af fiskatorfu hafa sjálfsagt tekið eft- ir því þegar torfan beygir sem ein heild. Ymis dýr, til dæmis sumir farfugl- ar, skynja áttir út frá segulsviði jarð- ar, og hafa þá eins konar innbyggðan áttavita. Önnur dýr rata á bráð út frá rafsviði. Þegar háfur syndir með (e) 2. mynd. Háfur ífæðuleit finnur kola sem hulinn er sandi á hafsbotni. Ljóst er að hann skynjar rafsviðið frá bráðinni. Hann finnur til dæmis kolann (b), pótt hann sé hulinn agarhjúp, sem lyktin er leidd frá, og (c) leitar uppi lykt af fiskhræi. Ef utan um agarhjúpinn er látið plast sem ein- angrar rafsviðið frá fiskinum (d), fer háf- urinn hjá. Hann ræðst hins vegar á tæki sem gefur frá sér ámóta rafsvið og fiskur (e). (Schmidt-Nielsen 1997.) hafsbotni greinir hann og hremmir umsvifalaust kola eða annan flatfisk sem er fullkomlega hulinn sandi, og ljóst er af tilraunum að þar styðst há- fiskurinn við rafskyn sitt (Schmidt- Nielsen 1977; 2. mynd). HÁSPENNTIR FISKAR Sumir fiskar geta gefið frá sér há- spennt rafhögg, sem þeir beita bæði í vörn og sókn - hrella með þeim fjendur sem sækja að þeim og lama bráð. Auk þess gefa fiskarnir frá sér mun veikari rafmerki, sem talið er að nýtist þeirn líkt og rat- sjárbylgjur við könnun á umhverf- inu, þar með öðrum fiskum. Til þessara fiska teljast hrökkgrani, hrökkviskötur og hrökkáll (Mig- dalski og Fichter 1989). Raflíffærin í flestum þessum fisk- um eru ummyndaðir vöðvar, hólfað- ir niður í röð liða, sem hver getur gefið frá sér vægt rafhögg, en þar sem liðirnir eru raðtengdir magnast spennan upp í tugi eða hundruð volta þegar allur vöðvinn sendir högg samtímis. 3. mynd. Hrökkgrani Malapterurus el- ectricus. (Migdalski & Fichter 1989.) Hrökkgrani Hrökkgraninn eða rafgraninn (3. mynd) er vatnafiskur sem lifir í hitabelti Afríku, allt frá 20 til 120 cm langur. Þetta eru harðsæknir ránfiskar sem leggjast á aðra fiska. Stærstu hrökkgranar geta gefið frá sér 100 volta högg, sem drepur smáfiska og lamar þá sem stærri eru. Granarnir lifa víða í gruggugu vatni og rata um það með hjálp veikra rafmerkja. Ólíkt öðrum hrökkfiskum myndar hrökkgraninn rafspenn- una ekki í raðtengdum vöðvalið- urn, heldur í röðum ummyndaðra kirtilfrumna er liggja undir endi- langri húð dýrsins, frá haus aftur á sporð. 113

x

Náttúrufræðingurinn

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.