Náttúrufræðingurinn - 2003, Qupperneq 44

N á ttúrufræðingurinn
Sigurður Björnsson
S KEIÐARÁRSAN DUR
OG SKEIÐARÁ
Hér verða raktar heimildir um
Skeiðará og Skeiðarársand
og reynt að ráða í hvað úr
þeim má lesa.
I Landnámu er sagt um Þorgerði,
sem nam land í Oræfum, að hún og
synir hennar ... námu allt Ingólfs-
höfðahverfi milli Kvíár og Jökulsár.
Ekki fer milli mála að þama er átt
við stærstu ána sem þar kom frá jökli
og hafa þá tvær stærstu árnar, sem
mnnu sín hvomm megin við sveit-
ina, borið sama nafn. Þessi setning
mun komin frá Kolskeggi fróða og í
letur færð eftir ellefu hundmð, en þó
ekki löngu síðar, og mun Skeiðarár-
nafnið vera síðar tilkomið. Engin
lýsing á landinu felst í þessum orð-
um og segja þau ekkert um hvar áin
Jökulsá rann þá. Og þó. Þarna er sagt
að hún réð mörkum milli Ingólfs-
höfðahverfis og Fljótshverfis. Nú em
mörkin þar sem Súlutinda ber sam-
an (sett 1890) og fjömmörkin em
skammt frá, en þó önnur enda frá
öðmm tíma.
Þessi á hefur eflaust verið aura-
vatn og ekki mnnið í föstum farvegi
þó hún rynni á takmörkuðu svæði
og ósinn færðist lítið til. En landið
umhverfis ána hefur verið ógróið og
því verðlaust og þess vegna engu
máli skipt þó áin færðist þar svolítið
til. En fjaran var verðmætt land og
þar hafa menn fljótt sett föst mörk
sem hafa verið svo nærri ósi árinnar
sem hægt var. Þessi mörk munu
vera þau sömu og enn gilda milli
Núpsstaðarfjöm og Skaftafellsfjöm
og em miðuð við að svokallað Bása-
rákarnef, sem er sunnan í Lóma-
gnúp, beri í vissan stað í gilinu vest-
an við. Þessi mörk em kippkorn
austar en núverandi mörk milli
sýslnanna en þau vom, eins og áður
er sagt, sett árið 1890. Fjömmörkin
em því mjög á ská eftir fjöranni og
hafi land færst fram hafa mörkin því
færst austur, en vestur ef gengið hef-
ur á landið. Ekkert skal um það full-
yrt hvort fjaran hefur breyst frá því
að mörkin voru sett, en líklegra
virðist að ströndin hafi fremur
gengið fram en að af henni hafi
eyðst, og því ólíklegt að Jökulsá á
Sandi (þ.e. Skeiðará) hafi runnið
austar til sjávar þegar mörkin vom
sett en þau em nú. Þá er og þess að
geta að á 20. öld hrapaði dálítið af
Básarákarnefi og hafi það gerst öðm
hvom á liðnum öldum hefur það
getað fært mörkin aðeins austar.
Raunar er fleira sem styður að áin
hafi mnnið fram miðjan sand, eða
ekki austar, á fyrstu öldum byggðar
landsins, þó ekki séu um það ritaðar
heimildir. Saga bæjarins Breiðár á
Breiðamerkursandi ber því glöggt
vitni að jöklar vom miklu minni á
söguöld en nú og Skeiðarárjökull
getur varla hafa náð fram fyrir
Færinesið á landnámsöld, jafnvel
ekki náð að Grænalóni.
Fyrir gosið í Öræfajökli 1362
nefndist byggð sú sem nú heitir Ör-
æfasveit Litla-Hérað. Höfuðból
sveitarinnar var Rauðalækur og þar
var kirkja og prestssetur. I eldri mál-
daga Rauðalækjarkirkju er nefndur
Lómagnúpssandur, en ekkert er um
það að hafa hvort hann var stór eða
lítill (íslenskt fornbréfasafn I, bls.
248). Hann er ekki nefndur fullu
nafni í Njálu, þar er aðeins sagt að
„þeir riðu vestur á sand", sem sagt,
sama orðalag og notað hefur verið
fram á þessa öld þegar farið var
vestur á Skeiðarársand. Segja má þó
að nafnið Lómagnúpssandur bendi
fremur til nálægðar við Núpinn.
Guðmundur góði
En það er ekki fyrr en í sögunni af
Guðmundi Arasyni, þegar hann
kom að Svínafelli 1201 og sagt er frá
í Sturlungu, að getið er um erfið-
leika af völdum vatna á þessum
slóðum. Frásögnin er svohljóðandi:
„Þá kemr hann á þann bæ, er at
Lómagnúpi heitir. Þar var þá
hlaup í ánni, Lómagnúpsá, svá
mikit, at Árni bóndi hafði af
komizt við illan leik, ok dmkkn-
aði maðr fyrir honum af hlaupi
árinnar. Hon braut víða land.
Menn sátu við ána fyrir austan
ok máttu eigi yfir komast, því
at áin var berlega ófær. Ok er
þeir Guðmundr prestr kómu at
ánni, þá stíga þeir af baki ok sjá
at áin mun ófær, ok bíða. Þá sjá
þeir, at áin fellr fram. En er þeir
höfðu langa stund setit við ána
ok treystust eigi á at ríða, þá sjá
þeir, er fyrir austan sátu ána, at
áin fell fram, ok ráða til og ríða.
Þá ríða þeir Guðmundr prestr
ok föruneyti hans á ána - ok
hittast á ánni nær miðri ok þeir,
er austan kómu at, ok fórst
hvám tveggja vel. En er hvárir-
tveggja kómu yfir ána, þá vex
hon þegar ok var ófær nökkura
daga eftir" (Sturlunga I).
Hér er nefndur bærinn Lómagnúp-
ur og Lómagnúpsá. Þessi örnefni
em ekki lengur til en talið er að
þetta séu gömul nöfn á Núpsstað
og Núpsvötnum. Þessi frásögn er
einnig í Miðsögu Guðmundar Ara-
sonar og er þar orðamunur en ekki
meiningar. En svo er sagt að áin hafi
vaxið aftur eftir að Guðmundur og
120 Náttúrufræðingurinn 71 (3-4), bls.120-128, 2003