Náttúrufræðingurinn - 2003, Side 47

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
7. september 1986. Skeiðará í hlaupi. Myndin er tekin < Skaftafellsbrekkum suður yfir
varnargarða Vegagerðarinnar á Skeiðarársandi. Ljósmynd Oddur Sigurðsson.
11. nóvember 1996. Jakar sem strönduðu á leifum hringvegarins nálægt Skeiðarárbrú í
flóðinu mikla haustið 1996. Ljósmynd Oddur Sigurðsson.
frá því hefur runnið í Grímsvötn og
orsakað stórkostlegt hlaup á Skeið-
arársandi. En þó hlaup hafi komið
meðan jökullinn náði ekki fram að
Færinesi, hafa þau ekki farið um
austanverðan Skeiðarársand, og þau
sem frá Grímsvötnum hafa komið,
ekki verið mjög stór. En hafi jökull-
inn verið kominri aðeins fram fyrir
Færinesið árið 1350 gátu jakar, sem
brotnuðu af honum við hlaup, hafa
vikið vatninu austur og því ekki víst
að um mjög stórt hlaup hafi verið að
ræða miðað við síðari Skeiðarár-
hlaup, þó það ylli miklu tjóni.
Byggð á Skeiðarár-
SANDI
Eins og áður er vikið að voru sagnir
í Oræfum á 18. öld um að byggð hafi
verið á Skeiðarársandi til forna en
tekið af í hlaupi. Árið 1712 samdi ís-
leifur Einarsson sýslumaður skrá
um eyðibýli í Öræfum, og virðist
hafa notað við það allar ritaðar
heimildir sem honum voru kunnar
og sagnir sem gengu meðal Öræf-
inga. Hann tínir til sagnir um Öræfa-
jökulsgosið 1362, en segir svo: „í
annað sinn hafi 18 bæji aftekið á
Skeiðarársandi; sumir segja 16, aðrir
15. Eigi vita menn, hvað þeir heitið
hafa. Þar sjást engin merki til" (Isleif-
ur Einarsson 1918).
Undarlegt er að menn skuli hafa
efast um að bæirnir hafi verið 18, því
eins og kunnugt er kemur varla fyr-
ir önnur tala en 18 í þjóðsögum á
milli 12 og 20. En Isleifur er ekki einn
um að hafa heyrt sagnir um byggð á
Skeiðarársandi, því 1746 svarar Sig-
urður sýslumaður Stefánsson spurn-
ingum frá stjórninni og segir um
Skeiðarársand: „Á þessum sandi er
tal manna að verið hafi í fyrndinni
15 bæir, áður jöklar runnu ofan með
eldgangi og brennisteinslegri verk-
an" (Sigurður Stefánsson 1957).
VlTNISBURÐUR SR. ÞOR-
LEIFS
Það má því telja líklegt að Skeiðará
hafi runnið fram á miðjum sandi,
eða vestar fram til 1350, en hvenær
hún fer að færast austar munu eng-
ar heimildir til um. Það er ekki fyrr
en um 1540 sem vitað er að hún
tekur af hólma sem var engjateigur
frá Sandfelli austur við mörkin
milli Hofs og Sandfells. Það var fyr-
ir misskilning sr. Þorleifs Magnús-
sonar, sem óvinsælastur hefur ver-
ið þeirra presta sem í Sandfelli hafa
setið, að þessi vitneskja varðveitt-
ist. Hann hélt að landamerkin milli
Sandfells og Hofs hefðu færst
þannig að gengið hefði á Sandfells-
land og tók því vitnisburði um
landið sem um var deilt og safnaði
þeim sem til voru frá eldri tíma.
Þetta sendi hann Brynjólfi biskupi
og mega menn nú vera honum
þakklátir fyrir. Meðal þess sem
prestur sendi var skjal frá sumrinu
1576, sem hljóðar þannig:
„Item viti þeir Jón Guttormsson
og Hallur Jónsson ekkert land
nær legið hafa nú í manna
minnum Eyrarhorni en Lamb-
haga, uppundan Lambey þann
er Skeiðará aftók. Voru þetta
engjar frá Sandfelli, þá er sr. Jón
Einarsson hélt Sandfell, og
heyrðu þeir aldrei tvímæli á
leika. Voru þá sagðir Álftamelar
á miðjum vegi uppundir grös."
Sr. Jón var í Sandfelli fyrir 1540 og
ættu Lambhagi og Álftamelar að
vera að mestu óspilltir um hans
daga, en varla lengur fyrst ekki er
getið næsta staðarhaldara. En ljóst er
að Skeiðará hefur tekið þessi kenni-
leiti af, sennilega í hlaupi, fyrir 1576.
Óvíst er hvort Skeiðará hefur þá
123