Náttúrufræðingurinn - 2003, Síða 50

Náttúrufræðingurinn
15. apríl 1996. Vörðubrot á gamalli leið yfir Skeiðarársand, e.t.v. frá þvífyrir 1840. Ljósmynd Oddur Sigurðsson.
hefur Gamli farvegur verið aðeins
vestar en Sæluhúskvísl, og fær það
stuðning í bréfi sem Hannes Jónsson
á Núpsstað skrifaði Jóni Eyþórssyni
um sama hlaup, sem hann segir
muni hafa náð um 1 km austur fyrir
þann stað sem sæluhús var síðar
byggt á, en Hannes mun hafa farið
með Stefáni austur yfir Sandinn
næstu póstferð eftir hlaupið. Gamli
farvegur virðist því hafa verið á svip-
uðum slóðum og Sæluhúskvísl.
Ebenezer Henderson
Næsta svipmynd af Skeiðarársandi
er frá 1814, þegar Ebenezer Hender-
son fór yfir hann en frásögn hans er
svohljóðandi:
„Þegar við vorum komnir
miðjaleið á sandinn, varð fyrir
okkur framskot það úr jöklin-
um, er kom 1787. Er það upp-
hækkun 3CM0 feta há og marg-
ir hektarar að flatarmáli. Yfir að
sjá er hún alveg eins og sandur-
inn. Fyrst í stað hafði ég enga
hugmynd um að það væri ann-
að en svona geysilega víðáttu-
mikill sandhóll, eða jarðhæð, er
staðið hefði af sér ofurþunga
flóðanna, en eftir að hafa riðið
það meira en mílu vegar, áttaði
ég mig á því, að ég var á leið
yfir dyngju gamals íss.
Ef ekki hefði verið fyrir
greind og langa reynslu fylgd-
armannsins (Bjama Jónssonar í
Skaftafelli S.B.) mundi ég fyrir
víst ekki hafa þorað að halda
áfram í þessa átt. Við fómm
niður í hvilft og þar á milli
stórra tjarna af hvítu vatni.
Líka fórum við fram hjá
nokkrum uppsprettum, sem
allmiklar ár mnnu úr út á sand-
inn. Svæði þetta er líklega um
það bil þrjá mílufjórðunga frá
núverandi jökulrönd, og ná-
lægt miðju á því belti em marg-
ir smá hólar, er hafa setið eftir,
þegar jökullinn dróst seinast til
baka 1812, síðasta skiftið sem
hann hefur sést hreyfast" (Eb-
enezer Henderson 1957).
Raunar munu Skaftfellingar hafa séð
jökulinn eyðast en ekki hreyfast til
baka eftir framskriðið.
Henderson mun hafa notað ensk-
ar mílur og þetta svæði því verið um
1 km frá jökli. Það em því lítil líkindi
til að hann hafi hopað svo mikið á
tveim ámm. En þetta hefur ekki ver-
ið eftir framskrið jökulsins, því þá
hefði verið farið framan við þetta
svæði. En eftir Skeiðarárhlaupin var
fangaráðið að fara sem næst jöklin-
um, því þó þar væri vondur vegur,
var hann enn hættulegri utar og
jakahrönn gat náð nærri til sjávar.
Ekki er víst að Henderson hafi til
fullnustu skilið hvað Bjarni sagði
honum, enda skrifað eftir minni og
getur ártal hafa ruglast. Sennilega
hefur þessi myndun orðið til í hlaup-
inu 1796 sem líkur em til að verið
hafi stórt, eftir 12 ára hlé, og ef það
hefði myndast fyrr er líklegt að
Sveinn hefði getið um það. Þetta hef-
ur því verið jakahrönn sem hefur
hulist aur. E.t.v. hefur Háalda, sem
hlaupið 1923 tók, verið hluti af þessu
svæði sem Henderson lýsir. Hannes
á Núpsstað sá einu sinni jökul í
henni þegar Háöldukvísl hafði graf-
ið dálítið úr henni.
Þó að rétt sé að hlaupin hafi eytt
öllu grasi, eða komið í veg fyrir að
það myndaðist, var alltaf eitthvað af
melkollum utan til á sandinum og er
vitað að sumir þeirra vom gamlir,
svo sem Skollamelur, sem sögn var
126