Náttúrufræðingurinn - 2003, Qupperneq 52

Náttúrafræðingurinn
er vitað urn hvenær hún hefur farið
að gróa annað en að hún hefur ekki
verið til 1794 þegar Sveinn fór um
sandinn. A 20. öld virðist hafa komið
sú sögn að þar hefði maður sem Sig-
urður hét staðið af sér hlaup, og fitin
fengið nafn af því. Að vísu er til heim-
ild um mann sem bjargaðist í Skeiðar-
árhlaupi en virðist hafa dvalið á öldu,
en það var fyrir daga Sveins Pálsson-
ar og virðist mér ekki ástæða til að
rengja hann um að hann hafi ekki séð
samfelldan gróður á Sandinum. Ekk-
ert er vitað um hvemig á nafninu
stendur, og gæti fitin verið kennd við
þann sem fyrstur áði þar á ferð sinni
yfir sandinn. Um aldamótin 1900 var
farið að hugsa til að setja sæluhús á
Skeiðarársand og þótti tiltækilegast
að setja það á svonefnda Hörðu-
skriðu, sem var nærri miðjum sandi
og menn vissu ekki til að hlaup hefði
farið yfir. Stefán Benediktsson bóndi í
Hæðum í Skaftafelli sagði mér þó, að
sjá hefði mátt þess merki að einhvem-
tíma hefði hlaup komið fram á þess-
um slóðum, því framan við Hörðu-
skriðuna hefði verið nokkuð löng og
há malaralda með snarbröttum bökk-
um svo að ekki hefði verið hægt að
fara á hesti yfir hana. Mun hún hafa
náð eitt til tvö hundruð metra fram
fyrir svæðið sem nefnt var Harða-
skriða, sem var mjög stórgrýtt og leif-
ar sjást enn af. En yfir þessa öldu
miðja var greinilegur vegur, nógu
breiður til að þrír menn hefðu getað
riðið þar samsíða. Árið 1922 tók
Skeiðarárhlaup húsið og þessa öldu.
Eins og áður er sagt, er víst að
Skeiðará hefur eytt graslendi í Öræf-
um a.m.k. frá 1540, jafnvel 1350, til
1948 að hún kom síðast austur með
sveitinni. Oftast fylgdi hlaupunum
sterk brennisteinsfýla, en þó mjög
mismikil. Tvisvar drápust fuglar
sem voru nærri hlaupvatninu (1861
og 1954) og 1948 varð fé sem var á
beit nærri hlaupvatninu blint, en
batnaði eftir nokkurn tíma, mun þó
flest hafa verið blint um vikutíma.
Ekki er mér kunnugt um hvort það
hafði gerst áður.
Nafnið Skeiðará
Að endingu skal vikið að nafninu
Skeiðará. Áður hefur verið sagt
hvað Sveini Pálssyni var sagt um
það. Það var þó allt önnur saga sem
ég heyrði fyrst um nafnið og þá
sögu mun Magnús Bjarnason á
Hnappavöllum hafa fært í letur á 19.
öld, líklega nokkuð seint á öldinni,
en var ekki prentuð fyrr en í Þjóð-
sagnakveri Magnúsar árið 1950, en
þar segir:
„Það er sagt, að Skeiðará hafi
verið svo lítil fyrst, að konur
hafi getað rétt vefjarskeiðar yfir
hana, og ekki verið meiri en lít-
ill lækur, er kerling nokkur lagði
það á hana að hún skyldi verða
mesta stórá og hlaupa oft. í
hlaupunum skyldi hún verða
það mesta stórvatn á landinu,
og hefur það þótt verða að
áhrínsorðum" (Magnús Bjarna-
son 1950).
Sagan ber með sér að vera ekta þjóð-
saga, því engum manni í Skaftafells-
sýslurn mundi hafa dottið í hug að
kalla læk sem hægt var að rétta vefj-
arskeið yfir á, til þess verða konurn-
ar sem talað var um að hafa verið
tröllkonur, eins og seinasta útgáfa af
sögunni segir þær hafa verið.
Mér hefur komið í hug að e.t.v.
mætti skýra nafnið á allt annan hátt.
Ef hugað er að því hvað einkennir
Skeiðará, verður manni fyrst hugsað
til þess að hún hleypur á fárra ára
fresti. Það hefði því verið freistandi
að kenna hana við hlaupin. En
mundu menn vilja nefna hana
Hlaupaá? Ég held varla að menn
mundu vera ánægðir með það, en
menn hafa löngum haft gaman af að
leika sér að orðum og merkingu
þeirra, það sannar skáldamálið, og
kemur raunar óvíða betur fram en í
Krókarefssögu, þar sem Refur lýsir
vígi Skálp Grana á hendur sér. Enn
eiga menn til að segja að einhverjir
hafi orðið saupsáttir, sem er þaðan
komið. Að vísu var skeið aldrei not-
að um hlaup í á, en það var notað
um hlaup, þ.e. sprett. Og þá er
spurning; gat ekki einhverjum dottið
í hug að breyta Hlaupaá í Skeiðaá,
sem eðlilega hefði orðið Skeiðará
þegar tímar liðu? (Eftir að ég skráði
þetta hafa fleiri fengið þessa hug-
mynd, sem bendir til að í henni
kunni að vera nokkurt vit.)
HEIMILDIR
Ebenezer Henderson 1957. Ferðabók: Frásagnir um ferðalög um þvert og
endilangt ísland árin 1814 og 1815 með vetursetu í Reykjavík. Snæbjörn
Jónsson, Reykjavík.
Eggert Ólafsson 1981. Ferðabók Eggerts Ólafsson og Bjarna Pálssonar um
ferðir þeirra á íslandi 1752-1757. Örn og Örlygur, Reykjavík.
Guðmundar saga Arasonar eftir Arngrím ábóta Brandsson. Bls. 150 í: Bysk-
upa sögur. III, Hólabyskupar. Guðni Jónsson bjó til prentunar. Reykja-
vík, íslendingasagnaútgáfan 1953.
Isleifur Einarsson 1918. Skrá frá 1912 eptir ísleif sýslumann Einarsson um
eyddar jarðir í Öræfum. Blanda, fróðleikur gamall og nýr, 1. hefti.
íslendinga sögur I: Landssaga og landnám. Guðni Jónsson bjó til prentun-
ar. íslendingasagnaútgáfan, Reykjavík 1946. Bls. 194-195.
íslenzkt fornbréfasafn I. Hið íslenska bókmenntafélag, Kaupmannahöfn
1857-1876.
íslenzkt fornbréfasafn IV. Hið íslenska bókmenntafélag, Kaupmannahöfn
1897.
Magnús Bjarnason 1950. Þjóðsagnakver. Hlaðbúð, Reykjavík.
Sigurður Stefánsson 1957. Sýslulýsingar 1744-1749 (ekki stafrétt). Sögufé-
lag, Reykjavík. Bls. 2.
Sigurður Þórarinsson 1958. The Öræfajökull eruption of 1362. Acta
Naturalia Islandica 2, 2. 99 bls.
Sigurður Þórarinsson 1974. Vötnin stríð. Saga Skeiðarárhlaupa og Gríms-
vatnagosa. Menningarsjóður, Reykjavík. 254 bls.
Sturlunga saga I. Guðni Jónsson bjó til prentunar. Reykjavík 1953. Bls. 237-238.
Sveinn Pálsson 1983. Ferðabók Sveins Pálssonar. Dagbækur og ritgerðir
1791-1997. Örn og Örlygur, Reykjavík. Bls. 271-273.
PÓSTFANG HÖFUNDAR
Sigurður Björnsson
Kvískerjum
785 Öræfum
UM höfundinn
Sigurður Björnsson (f. 1917) er bóndi á Kvískerjum í
Öræfum og er einn hinna kunnu Kvískerjabræðra. Hann
sat í farskóla á barnsaldri en annarrar skólagöngu hefur
hann ekki notið. Samhliða búrekstri hefur Sigurður
talsvert unnið með þungavinnuvélar, einkum jarðýtur.
Hann hefur lengi stundað ýmis félagsmála- og fræðastörf
og hefur skrifað greinar í tímarit og bækur um
náttúrufræði, átthagafræði og um héraðssögu Austur-
Skaftfellinga.
128