Náttúrufræðingurinn - 1997, Síða 71

URRIÐADANS
Ástir og örlög stórurriðans
í Þingvallavatni
Össur Skarphéðinsson, 1996
Mál og Menning, Reykjavík.
296 s.
Dr. Össur Skarphéðinsson, þingmaður og
líffræðingur með meiru, hefur með bók sinni
Urriðadans fest á blað merka heimildarsögu um
urriðann sem áður ólst upp í Efra-Sogi og
Þingvallavatni, cn er nú horfinn eftir tilkomu
Steingrímsstöðvar árið 1959 þegar girt var fyrir
útfallið og það þurrkað upp. Við stíflun Efra-
Sogsins og dýpkun við útfallið var fótunum
kippt undan viðkomu urriðastofnsins því þar
voru hrygningarstöðvarnar við kjörinn straum
og undirlag. Ólíkt bleikjunni þarf urriðinn
rennandi vatn til að hrognin þroskist og því
takmarkast tilvist tegundarinnar við vatnakerfi
þar sem næg hreyfing vatns er. Fyrir virkjun var
Efra-Sogið mesta tindá landsins og niður
farveginn beljuðu 100 tonn af vatni á sekúndu að
jafnaði. Það er þvi e.t.v. engin furða að þetta
stórfljót hafi alið af sér ýmislegt stórt og mikið.
Þar stendur „stórurriðinn" með höfuð og herðar
upp úr, ekki aðeins í samanburði við aðra
íslenska urriðastofna heldur einnig þegar litið er
til Evrópu og víðar, eins og Össur rekur með
ítarlegri heimildakönnun aftur í aldir. Fá vötn
ef nokkurt geta státað af jafnmörgum og jafn-
stórum urriðaboltum og veiddust í Þingvalla-
vatni. En nú er hann sem sagt horfmn í kjölfar
virkjunarinnar.
Urriðadansi er skipt í 12 kafla og leitar Össur
víða fanga og lætur sér fátt óviðkomandi þegar
urriðinn er annars vegar. I bókinni er greint frá
líffræði hans, erfðafræði, æxlun, útbreiðslu,
veiðiaðferðum og veiðisögum, og koma þar
margir við sögu, konur sem karlar, skáld,
málarar, læknar og ráðherrar. Fjöldi gantalla
ljósmynda prýðir bókina, þær elstu frá 1887, og
lífgar það enn frckar upp á íjörlega sögu. Þá
ræðir Össur ítarlega við Þingvallavatnsbændur
scm búa að áratugalangri reynslu af urriða-
veiðum og öðrum samskiptum við vatnið. Þegar
gott minni elstu bænda þrýtur grípur Össur til
aldagamalla skræðna. Eg hef það á
tillinningunni að Össur hali nær tæmt allt það
sem máli skiptir og tengist urriðanum í
Þingvallavatni! Styrkur bókarinnar byggisl á
yfirgripsmikilli skrásetningu og samantekt
Össurar á urriðasögunum sem enn lifa meðal
fárra kunnugra og leynast í fornum ritum.
Lestur Urriðadansins líður að mestu vel
áfram undir stíl Össurar, sem er ljóðrænn og
skáldlcgur. Þetta fer ágætlega saman við hið
sögulega meginefni bókarinnar. Þó verður að
segjast að skáldagáfa Össurar bcr vistfræðina
ofurliði á stöku stað og merkilegt nokk þá er
það þar sem helst reynir á höfundinn sem
líffræðing. í kaflanum „Lífshlaup í Þingvalla-
vatni“ spáir Össur í stofnstærð urriðans og
setur fram kenningar um afleiðingar virkjun-
arinnar fyrir lífríki Þingvallavatns. í glímunni
við stofnstærðarmatið styðst Össur m.a. við
fræði sem „kenna að ránfiskur sé yfirleitt um
það bil einn tíundi hluti bráðarinnar", en af
þeim fræðurn hef ég aldrei heyrt fyrr. Liklega
er hér ruglað saman þumalputtareglu orkuvist-
fræðinnar um að nýtni milli fæðuþrepa sé
gjaman 10-15% og er þá miðað við þyngdar-
eða orkueiningar. Nýtni milli þrepa í
vistkerfum er allt annað en stærð stofns. Á
Af NÝ)UM bókum
hinn bóginn kennir önnur orkuregla að
lííþyngd stofns sé oft á bilinu 10-20% af
fæðuþrepanýtninni. En Össur greinir ekki
þarna á milli og fyrir vikið eru forsendur við
útreikning á stofnstærð urriðans rangar. Auk
hinnar undarlegu tíundar sem Össur beitir þá
orkar mjög tvíniælis að ganga út frá svo
einfoldum fæðutengslum að allur urriðastofn-
inn, og eingöngu hann, hafi étið murtu og
ekkert annað. Þetta er óraunsætt, einkum m.t.t.
urriðaungviðis, og stangast á við tiltækar
rannsóknaniðurstöður um fæðu urrriða. í
annarri óhefðbundinni aðferð við stofnstærðar-
mat gengur Össur út frá mcintum urriðaíjölda,
250.000 talsins, og meðalþyngd urriða, 1,9 kg,
og fær út 47 tonn. Það er ekki einungis að
útkoman sé röng úr margfeldinu (ætti að vera
470 tonn!) heldur cr mcðalþyngdin lygilega há
og tilkoma urriðanna 250 þúsund hæpin.
Fjöldann fær Össur með því að yftrfæra mjög
grófa ágiskun um flöldahlutfallið 1:100 á milli
sílableikju og hornsíla í Þingvallavatni yftr á
urriða og murtu, en slærð bleikjustofnanna í
Þingvallavatni hefur verið áætluð með
mælingum. Það er ekki aðeins að
fjöldahlutfallið sé mjög gróf ágiskun, og
notkunin því vafasöm, heldur er einnig
181